ऊस पिक व्यवस्थापन

ऊस पिक व्यवस्थापन: एकरी १०० टन उत्पादनाचे आधुनिक तंत्र

ऊस पिक व्यवस्थापन – ऊस लागवड तंत्र, SSI पद्धत, खत-पाणी व्यवस्थापन आणि कीड नियंत्रण यावर संपूर्ण माहिती. महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी १०० टन ऊस उत्पादनाचा यशस्वी फॉर्म्युला.

ऊस (Sugarcane) हे केवळ एक शेती पीक नसून, ते महाराष्ट्राच्या आणि देशाच्या अर्थव्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा आधारस्तंभ आहे. आपल्या राज्यात ऊसाला ‘पांढरे सोने’ म्हटले जाते आणि या पिकातून साखर, गूळ, इथेनॉल, कागद आणि पशुखाद्य असे अनेक महत्त्वपूर्ण उप-उत्पादने तयार होतात, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना स्थिर आणि मोठे उत्पन्न मिळते.

महाराष्ट्र हे देशातील प्रमुख ऊस उत्पादक राज्य आहे. मात्र, बदलत्या हवामानामुळे आणि पाणीटंचाईमुळे उसाचे उत्पादन अपेक्षित पातळीवर राखणे हे आजकाल एक मोठे आव्हान बनले आहे. पारंपारिक शेती पद्धतीमुळे उसाचे अपेक्षित उत्पादन मिळत नाही आणि पाण्याची मागणी (१५०० ते ३००० मि.मी. पर्यंत) प्रमुख पिकांमध्ये सर्वाधिक असल्याने, पाण्याचे नियोजन अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.

आज आपण याच आव्हानांचा सामना करण्यासाठी, आधुनिक कृषी तंत्रज्ञानाचा (Agronomy) वापर करून, एकरी १०० टन ऊस उत्पादनाचे उद्दिष्ट कसे साधायचे, याबद्दल तपशीलवार चर्चा करणार आहोत. हे संपूर्ण मार्गदर्शन ‘स्मार्ट वर्क’वर आधारित आहे, ज्यामुळे उत्पादन खर्च कमी होऊन निव्वळ नफा मोठ्या प्रमाणात वाढेल.

प्रस्तावना: ऊस शेतीचे महत्त्व आणि १०० टन टार्गेटची गरज

१.१. ऊस: महाराष्ट्रातील ‘पांढरे सोने’ आणि अर्थव्यवस्थेचा आधार

भारत हा ऊस उत्पादनात जगात ब्राझीलनंतर दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. देशाचे वार्षिक ऊस उत्पादन ३५० दशलक्ष टन असून, सुमारे ५ दशलक्ष हेक्टर क्षेत्रावर हे पीक घेतले जाते. ऊस हा कृषी-औद्योगिक क्षेत्राचा कणा मानला जातो. शेतीत झालेला खर्च आणि निव्वळ नफा यांचा विचार केल्यास, आधुनिक पद्धतीने शेती करणाऱ्या कोल्हापूरमधील शेतकऱ्यांनी एकरी १२० टन ऊस उत्पादन घेऊन ३ लाखांपर्यंत उत्पन्न मिळवल्याची उदाहरणे आहेत. याचा अर्थ, योग्य व्यवस्थापन केल्यास ऊस शेतीत मोठे यश मिळू शकते.  

ऊस पिकाच्या प्रक्रियेदरम्यान बगॅस (Bagasse), मोलॅसिस (Molasses), आणि पाचट (Straw) यांसारखी मोठी उप-उत्पादने तयार होतात. केवळ साखर उत्पादनावर अवलंबून न राहता, या उप-उत्पादनांचे जैव-तंत्रज्ञानाचा (Biotechnology) वापर करून ‘व्हॅल्युरायझेशन’ (Value Addition) करणे शक्य आहे. उदाहरणार्थ, मोलॅसिसचा वापर इथेनॉल निर्मितीसाठी केला जातो. या उप-उत्पादनांना बाजारात अधिक मागणी निर्माण झाल्यास, त्याचा अप्रत्यक्ष फायदा शेतकऱ्यांना एफआरपी (FRP) व्यतिरिक्त अधिक चांगला भाव मिळण्यास होतो. म्हणून, ऊस व्यवस्थापन करताना केवळ उत्पादन नव्हे, तर पिकाच्या प्रत्येक भागाचा कार्यक्षम वापर कसा होईल, याचा विचार करणे आवश्यक आहे.  

१.२. पारंपरिक विरुद्ध आधुनिक तंत्रज्ञान (SSI आणि IoT ची गरज)

पारंपरिक ऊस लागवडीत पाण्याची नासाडी जास्त होते आणि उत्पादकता कमी राहते. पाण्याची मागणी वाढते. यावर मात करण्यासाठी SSI (शाश्वत ऊस लागवड तंत्रज्ञान) आणि IoT (इंटरनेट ऑफ थिंग्ज) चा अवलंब करणे आवश्यक आहे.  

SSI (Sustainable Sugarcane Initiative) चे महत्त्व:

SSI तंत्रज्ञान पर्यावरणीय ऱ्हास कमी करते आणि कमीत कमी निविष्ठा वापरून जास्त उत्पादन देण्यास मदत करते. यामध्ये बेण्याचा कमी वापर, नर्सरीमध्ये रोपे तयार करणे, रुंद सरी (४ ते ६ फूट) लागवड आणि पाण्याचे अचूक व्यवस्थापन यांचा समावेश आहे.  

IoT (Internet of Things) तंत्रज्ञान:

महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाने ऊस पिकासाठी ‘आयओटी’ तंत्रज्ञानाचा वापर करून संशोधन केले आहे. मृद्‍ ओलावा संवेदके (Soil Moisture Sensors) आधारित ठिबक सिंचन प्रणाली वापरल्यास, पिकाला कधी आणि किती पाणी द्यावे याचे अचूक मापन होते. याचा सरळ परिणाम पाणी व्यवस्थापनाची कार्यक्षमता वाढण्यावर होतो.

भाग २: लागवडीची पूर्वतयारी आणि आदर्श नियोजन

२.१. जमीन आणि हवामानाची शास्त्रीय निवड

ऊस पिकासाठी उष्ण आणि दमट हवामान आवश्यक आहे. पिकाच्या वाढीसाठी २०°C ते ३२°C तापमान योग्य मानले जाते. उगवणीसाठी तापमान १०°C पेक्षा कमी नसावे.

जमिनीची निवड करताना, पाण्याचा चांगला निचरा होणारी, मध्यम ते भारी, कसदार काळी, गाळमिश्रित किंवा लाल माती निवडावी. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, जमिनीचा pH (सामू) ६.५ ते ७.५ दरम्यान असणे आवश्यक आहे.  

जमिनीची तयारी: जमिनीची तयारी करताना खोल नांगरणी करून जमीन भुसभुशीत करावी. नांगरणी करताना प्रति हेक्टर २० ते २५ टन चांगले कुजलेले शेणखत किंवा कंपोस्ट खत जमिनीत मिसळावे. सेंद्रिय पदार्थांमुळे (Organic Matter) जमिनीची सुपीकता वाढते आणि जलधारण क्षमता सुधारते.

२.२. सुधारित ऊस जाती (वाण) आणि त्यांचे वैशिष्ट्य

महाराष्ट्रासाठी शिफारस केलेले सुधारित ऊस वाण निवडणे, हे यशस्वी व्यवस्थापनाचे पहिले पाऊल आहे.

स वाण	वैशिष्ट्ये	उपयोग
को. ८६०३२ (Co. 86032)	सर्वाधिक लोकप्रिय, जास्त साखर उतारा.	सामान्य लागवड, चांगल्या जमिनीसाठी.
को.एम. ०२६५ (CoM 0265)	नवीन वाण, चांगली रोगप्रतिकारशक्ती.	सामान्य लागवड आणि बदलत्या हवामानासाठी.
को. ९४०१२ (Co. 94012)	चांगल्या उत्पादनासाठी शिफारस.	पूर्व हंगामी लागवडीसाठी.
को ७४० (Co 740)	पाण्याचा ताण सहन करण्याची क्षमता.	कमी पाण्याची उपलब्धता असलेल्या क्षेत्रांसाठी.

जोखीम व्यवस्थापन आणि वाण निवड: ज्या भागात पाण्याची उपलब्धता अनिश्चित आहे किंवा जिथे वारंवार पाण्याचा ताण पडतो, तेथे को ८६०३२, कोएम ०२६५ आणि को ७४० हे वाण निवडणे अधिक श्रेयस्कर ठरते, कारण ते इतर जातींपेक्षा पाण्याचा ताण सहन करतात. पाण्याचा ताण सहन करण्याची क्षमता असल्यामुळे, प्रतिकूल परिस्थितीतही उत्पादनाची पातळी स्थिर राखण्यास मदत होते.  

२.३. लागवडीचे योग्य हंगाम आणि बेणे प्रक्रिया

ऊस लागवडीसाठी तीन मुख्य हंगाम आहेत :  

1. आडसाली (Adsali): जून – जुलै (सर्वात जास्त कालावधीचे पीक).
2. पूर्वहंगामी (Seasonal): ऑक्टोबर – नोव्हेंबर (लागवड २० नोव्हेंबरपर्यंत पूर्ण करावी).  

3. सुरू (Seasonal): जानेवारी – फेब्रुवारी.

बेणे प्रक्रिया: लागवडीसाठी रोगमुक्त, २ ते ३ गाठीचे ऊस खोड (Setts) वापरावे. किडींपासून (उदा. खोडकिडा) संरक्षणासाठी बेण्यांवर मॅलॅथिऑन ३०० मि.लि. किंवा डायमेथोएट २६५ मि.लि. प्रति शिफारशीत पाण्यात मिसळून प्रक्रिया करणे आवश्यक आहे.  

जैविक बीजप्रक्रिया: उगवण लवकर आणि चांगली होण्यासाठी ॲसेटोबॅक्टर या जीवाणू संवर्धकाची बीजप्रक्रिया करणे अनिवार्य आहे. जर लागवडीवेळी प्रक्रिया झाली नसेल, तर लागवडीनंतर ६० दिवसांनी द्रवरूप ॲसेटोबॅक्टर (१ लिटर प्रति २०० लिटर पाण्यात) मिसळून फवारणी करावी.

भाग ३: आधुनिक लागवड पद्धती आणि अंतर (SSI आणि रुंद सरी)

उत्पादन १०० टनांपर्यंत वाढवण्यासाठी पारंपरिक सलग सरी पद्धत सोडून आधुनिक आणि रुंद सरी पद्धतींचा अवलंब करणे आवश्यक आहे.

३.१. शाश्वत ऊस लागवड तंत्रज्ञानाची (SSI) मुख्य तत्वे

SSI तंत्रज्ञान हे कृषी तंत्रज्ञानाच्या विविध पद्धतींचा एक नावीन्यपूर्ण संच आहे. कमी निविष्ठा वापरून उसाचे उत्पादन कार्यक्षमतेने वाढवणे, हे याचे मुख्य उद्दिष्ट आहे. SSI ची मुख्य तत्वे:  

1. रोपांची निर्मिती: एक डोळा असलेला तुकडा (Single bud setts) वापरून नर्सरीमध्ये ऊसाची रोपे तयार करणे. २५ ते ३० दिवसांचे रोप शेतात लावले जाते. यामुळे बेण्याचा वापर मोठ्या प्रमाणात (जवळपास ८०%) कमी होतो.  

• रुंद अंतर: दोन ओळीतील अंतर वाढवणे (४ ते ६ फूट रुंद सरी, म्हणजेच १२० सें.मी. ते १८० सें.मी.). रोपांमधील अंतर भारी जमिनीत २ फूट (६० सें.मी.) ठेवावे.  

• पाणी आणि अन्नद्रव्य व्यवस्थापन: उसाला आवश्यक तेवढेच पाणी देणे आणि ठिबक सिंचनाचा वापर करणे.

३.२. रुंद सरी आणि जोड ओळ पद्धतीचे फायदे

लागवडीचे अंतर जमिनीच्या प्रकारानुसार ठेवावे लागते. हलक्या जमिनीत ९० सें.मी., मध्यम जमिनीत १०० सें.मी., तर भारी जमिनीत १२० सें.मी. एवढे दोन सऱ्यांतील अंतर ठेवावे.  

पट्टा पद्धत (Broad Bed Furrow – BBF): मध्यम जमिनीत पाणीबचतीसाठी ७५ ते १५० सें.मी. पट्टा पद्धतीचा वापर करावा. त्यासाठी ७५ सें.मी. अंतराच्या जोड ओळीनंतर एक ओळ रिकामी सोडावी.

जागेचा कार्यक्षम वापर: रुंद सरी पद्धतीमुळे दोन ओळींमध्ये मोठे अंतर उपलब्ध होते. या जागेचा उपयोग बटाटा, कोबी, प्लॉवर, वाटाणा, कांदा व लसूण यांसारखी आंतरपिके (Intercropping) घेण्यासाठी होतो. यामुळे जमिनीचा उपयोग अधिक कार्यक्षमतेने होतो आणि शेतकऱ्याला मुख्य पिकाव्यतिरिक्त अतिरिक्त उत्पन्न मिळते, ज्यामुळे आर्थिक बळकटी वाढते.  

३.३. फुटव्यांचे व्यवस्थापन (Tiller Management)

जास्त उत्पादन घेण्यासाठी योग्य फुटव्यांची संख्या राखणे आवश्यक आहे. मोठ्या बांधणीच्या वेळी (लागवडीनंतर साधारण ४-५ महिन्यांनी) उसाची जाडी वाढविण्यासाठी आणि अपेक्षित ऊस संख्या नियंत्रित ठेवण्यासाठी जास्त फुटवे काढून टाकावेत.  

रुंद सरी पद्धतीने लागवड केल्यास प्रत्येक ओळीतील फुटव्यांच्या संख्येवर नियंत्रण ठेवणे अधिक सोपे होते.

तक्ता १: लागवड पद्धतीनुसार ऊस संख्या आणि फुटव्यांचे नियोजन

दोन सरीतील अंतर (सें.मी.)	लागवड पद्धत	प्रति १० फुटांमध्ये अपेक्षित फुटवे
९० सें.मी. (३ फूट)	सलग सरी	४०
१०० सें.मी. (३.२५ फूट)	सलग सरी	४५
१२० सें.मी. (४ फूट)	सलग सरी	५५
१५० सें.मी. (५ फूट)	रुंद सरी (SSI)	६२
७५-१५० सें.मी. (जोड ओळ)	पट्टा/जोड ओळ	१०० (जोड ओळीत)

वरील तक्त्यानुसार, रुंद सरी पद्धत किंवा जोड ओळ पद्धत वापरल्यास प्रति एकक क्षेत्रात उसाची संख्या लक्षणीयरीत्या वाढवता येते, जे १०० टन उत्पादनाचे उद्दिष्ट साधण्यासाठी आवश्यक आहे.

भाग ४: पाणी व्यवस्थापन: ठिबक सिंचन आणि जलसंधारण

ऊस हे पाण्याची जास्त मागणी करणारे पीक असल्याने, पाणी व्यवस्थापन अत्यंत काटेकोरपणे करणे गरजेचे आहे. जमिनीचा प्रकार, तापमान, पाऊस आणि वापरलेल्या मशागत पद्धतीनुसार पाण्याची गरज बदलते.  

४.१. उसाच्या वाढीच्या संवेदनशील अवस्था आणि पाण्याचे वेळापत्रक

उसाच्या वाढीच्या चार महत्त्वाच्या संवेदनशील अवस्था आहेत, ज्यात पाण्याचा ताण पडल्यास मोठे नुकसान होते

1. उगवणीचा कालावधी

2. फुटवे फुटण्याची अवस्था (Tillering)

3. मुख्य वाढीचा काळ

4. ऊस पक्व होण्याचा कालावधी

पाणी व्यवस्थापनाची गंभीरता: फुटवे फुटणे आणि मुख्य वाढीचा काळ (मार्च ते मे) या प्रदीर्घ उन्हाळी महिन्यांमध्ये जर पाण्याचा ताण पडला, तर उसाच्या कांड्या आखूड पडतात आणि एकूण उत्पादनात १५ ते २५ टक्क्यांपर्यंत घट होऊ शकते. एकदा नुकसान झाले की, नंतर भरपूर पाणी दिले तरी त्याची भरपाई करणे शक्य नसते. त्यामुळे या संवेदनशील अवस्थेत मुळांच्या सान्निध्यात पुरेशी ओल राखणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे

४.२. ठिबक सिंचन: पाण्याचा राजा

आजच्या काळात ऊस पिकासाठी ठिबक (Drip), तुषार सिंचन (Sprinkler) किंवा रेनगन (Rain Gun) पद्धतीचा अवलंब करणे आवश्यक आहे. ठिबक सिंचन पद्धतीमुळे पाण्याची ५० टक्क्यांपर्यंत (हेक्टरी १२.५ लाख लिटरपर्यंत) बचत होते.  

तांत्रिक मांडणी: ठिबक सिंचन रुंद सरी पद्धतीने (५ ते ६ फूट अंतरावर) लागवड केलेल्या उसासाठी सर्वोत्तम ठरते. दोन ओळीच्या मध्यावर ठिबक सिंचन नळी ठेवावी. ड्रीपरच्या प्रवाहाच्या क्षमतेनुसार दोन ड्रीपरमध्ये ४० ते ६० सें.मी. अंतर ठेवावे. कमी प्रवाह असलेले ड्रीपर वापरून दिवसाआड पाणी देणे, हे पाण्याची कार्यक्षमता वाढवते.  

अचूक व्यवस्थापनासाठी तंत्रज्ञान: मृद्‍ ओलावा संवेदकांवर आधारित ठिबक सिंचन प्रणालीचा वापर केल्यास, पाण्याची मागणी आणि मातीतील ओलावा यांचे अचूक मापन होते. यामुळे केवळ गरज असेल तेव्हाच पाणी दिले जाते, ज्यामुळे पाण्याची बचत होते आणि पिकाची वाढ एकसमान होते.

४.३. जलसंधारणाचे आधुनिक उपाय: पाचट आच्छादन आणि सरीआड सरी

पाचट आच्छादन (Mulching): ऊस लागवडीनंतर ४५ दिवसांनी वाळलेले पाचट सरीत आच्छादन म्हणून वापरल्यास पाण्याची बचत ७५ टक्क्यांपर्यंत होते. पाचट हे मातीच्या पृष्ठभागावर पसरलेले संरक्षणात्मक आवरण असते.

पाचट आच्छादनाचे फायदे :  

• जमिनीतील ओलावा धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते.

• तणांचे प्रभावी नियंत्रण होते.

• जमिनीचा पोत टिकून राहतो.

• जमिनीतील तापमान संतुलित राहते.

सरीआड सरी (Alternate Furrow Irrigation): ज्या शेतकऱ्यांकडे पाण्याची उपलब्धता मर्यादित आहे, त्यांनी उन्हाळी हंगामात एकाआड एक सरीतून पाणी द्यावे. पहिल्या रोटेशनला ज्या सरीला पाणी दिले, दुसऱ्या रोटेशनला त्याच्या शेजारच्या सरीला पाणी द्यावे. या पद्धतीमुळे ४० टक्के पाण्याची बचत होऊ शकते. यासोबतच, सेंद्रिय खतांचा नियमित वापर केल्याने जमिनीची जलधारणक्षमता नैसर्गिकरित्या वाढते, ज्यामुळे पाण्याची कार्यक्षमतेत सुधारणा होते.

 

ऊस शेतात रात्री काम करताना विशेष काळजी आवश्यक आहे. यासंबंधी तपशीलवार सुरक्षा उपाय येथे वाचा — बिबट्याच्या हल्ल्यापासून शेतकऱ्यांचा बचाव — संपूर्ण मार्गदर्शन.

 

भाग ५: कार्यक्षम खत व्यवस्थापन (Fertigation: द्रावण खतांचा वापर)

माती परीक्षणानुसार खतांची मात्रा देणे, हे उत्पादन वाढवण्याचे मूलभूत तत्व आहे.

५.१. पारंपरिक खत शिफारसी आणि विभाजन

आडसाली ऊस लागवडीसाठी (उदा. को-८६०३२ वाण) माती परीक्षणानुसार प्रति हेक्टरी ५०० किलो नत्र (N), २०० किलो स्फुरद (P) व २०० किलो पालाश (K) अशी शिफारस केलेली खतमात्रा द्यावी. ही मात्रा वाढीच्या विविध टप्प्यांवर विभागून देणे आवश्यक आहे.  

नत्राचे विभाजन (उदाहरणार्थ): खतमात्रेपैकी १० टक्के नत्र (५० किलो) खताची तिसरी मात्रा १२ ते १६ आठवडे वयाच्या उसाला द्यावी. नत्राची कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी नत्रयुक्त खते देताना निमकोटेड युरियाचा वापर करावा.  

लागवडीनंतर ६० दिवसांनी प्रति हेक्टरी ५ लिटर मल्टिमॅक्रोन्यूट्रियंट (N ८%, P ८%, K ८%) आणि ५ लिटर मल्टिमायक्रोन्यूट्रियंट (ग्रेड-२) ची ५०० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करणे पिकाच्या जोमदार वाढीसाठी महत्त्वाचे आहे.  

५.२. ठिबक सिंचनातून खते देण्याची पद्धत (Fertigation)

ठिबक सिंचनातून खते (Fertigation) दिल्यास उसाच्या मुळांजवळ मूलद्रव्यांची उपलब्धता वाढते आणि खतांचा पीक वाढीसाठी अधिक कार्यक्षमतेने वापर होतो. यामुळे खतांच्या मात्रेत ३० टक्क्यांपर्यंत बचत करणे शक्य होते.  

नत्र व्यवस्थापन (युरिया): युरिया हे पाण्यात विरघळण्याची सर्वाधिक क्षमता असलेले खत आहे, त्यामुळे ठिबक सिंचनातून देणे सर्वात उत्कृष्ट आणि फायदेशीर ठरते. नत्रयुक्त खते दर पंधरा दिवसांनी सहा महिने वयाचे ऊस पीक होईपर्यंत दिल्यास उगवण चांगली होते, फुटवे भरपूर येतात आणि वाढ जोमदार होते.  

स्फुरद आणि पालाश व्यवस्थापन:

• स्फुरद (P): स्फुरदयुक्त खते ठिबक सिंचनातून वापरणे हे अधिक खर्चिक असल्याने आणि तोट्या बंद होण्याचा धोका असल्याने, स्फुरदची मात्रा सिंगल सुपर फॉस्फेटच्या माध्यमातून ५० टक्के लागणीच्या वेळी आणि ५० टक्के मोठ्या बांधणीच्या वेळी जमिनीमध्ये ओलाव्यामध्ये मिसळून द्यावी. फॉस्फोरिक आम्ल वापरल्यास स्फुरद खतमात्रेमध्ये ३० टक्के बचत करता येते.  

• पालाश (K): ठिबक सिंचनातून पांढऱ्या रंगाचे पोटॅशिअम क्‍लोराईड हे खत उपयुक्त आहे. ‘रेड पोटॅश’ (Red Potash) वापरणे टाळावे, कारण त्यातील लोहामुळे ठिबक तोट्या बंद होण्याचा धोका असतो.

खत आणि यंत्राचा संघर्ष (System Maintenance): ठिबक सिंचनातून स्फुरदयुक्त खते देण्यापूर्वी पाण्यातील कॅल्शिअम व मॅग्नेशिअमचे प्रमाण तपासणे महत्त्वाचे आहे. पाण्याची कॅल्शिअम व मॅग्नेशिअम बरोबर रासायनिक अभिक्रिया होऊन जो पांढरा साका (Precipitate) तयार होतो, तो ठिबक सिंचनाच्या तोट्या बंद करण्यास कारणीभूत ठरतो. यामुळे फर्टिगेशनचे नियोजन केवळ पीकशास्त्र (Agronomy) नव्हे, तर सिंचन प्रणालीच्या अभियांत्रिकी दृष्टिकोनातून (Engineering perspective) करणे आवश्यक आहे.

५.३. सूक्ष्म अन्नद्रव्ये आणि सिलिकॉनचे व्यवस्थापन

ऊस पिकाच्या वाढीसाठी मुख्य अन्नद्रव्यांसोबत सूक्ष्म अन्नद्रव्ये (Micronutrients) आवश्यक आहेत. प्रति एकर ५०० किलो चांगल्या कुजलेल्या शेणखतामध्ये १० किलो फेरस सल्फेट, ८ किलो झिंक सल्फेट, आणि ४ किलो मँगनीज सल्फेट मिसळून वापर करावा.  

सिलिकॉनचे विशेष महत्त्व: प्रति एकर १६० किलो सिलीकॉन (कॅल्शियम सिलीकेट) चा वापर केल्यास ऊस पीक अवर्षणात (पाण्याच्या ताणाखाली) तग धरून राहते. यामुळे पिकाची पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते आणि प्रतिकूल हवामानातही उत्पादन टिकून राहण्यास मदत होते.  

भाग ६: तण व्यवस्थापन आणि जमिनीचे आरोग्य

६.१. प्रभावी तण नियंत्रण (रासायनिक आणि यांत्रिक)

ऊस पिकाच्या सुरुवातीच्या काळात तण नियंत्रण करणे अत्यंत आवश्यक आहे, अन्यथा ते वाढीवर नकारात्मक परिणाम करते.

रासायनिक नियंत्रण: लागवडीनंतर लगेच (३ ते ५ दिवसांत) वाफसा येताच, प्रति हेक्टरी ॲट्राझीन ५ किलो किंवा मेट्रिब्यूझीन १.५ किलो १০০০ लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. तणांच्या नियंत्रणासाठी सेंकार (मेट्रिब्युझिन) २ ग्रॅम प्रति लिटर + २-४ डी ४ ग्रॅम प्रति लिटर एकत्रित करून लागवडीनंतर १५ दिवसांमध्ये फवारणी करावी.  

दक्षता: फवारणी करताना जमीन तुडवली जाणार नाही याची काळजी घेणे आवश्यक आहे.  

६.२. पाचट कुजविणे आणि जमिनीचा पोत सुधारणे

मोठी बांधणी झाल्यानंतर पावसाळ्याच्या सुरुवातीला वाळलेले पाचट काढून सरीत टाकावे. पाचट कुजविणे ही प्रक्रिया अत्यंत फायदेशीर आहे:

• ऊस तुटेपर्यंत पाचट कुजून जाते, ज्यामुळे जमिनीचा पोत सुधारतो आणि सेंद्रिय पदार्थांची मात्रा वाढते.  

• पाचट आच्छादनामुळे तणांचे नियंत्रण होते.  

• जमिनीची जलधारणक्षमता वाढते.  

जैविक उपाय: पाचट जलद कुजण्यासाठी पाचट कुजविणारे जिवाणू (उदा. ट्रायकोडर्मा) विक्रीसाठी उपलब्ध आहेत, त्यांचा वापर करणे महत्त्वाचे आहे.  

भाग ७: एकात्मिक कीड आणि रोग नियंत्रण (IPM)

एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (IPM) पद्धतीचा अवलंब केल्यास रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर कमी करता येतो आणि मित्र कीटकांचे संरक्षण होते.

७.१. लोकरी मावा: जैविक नियंत्रणाचे यश

लोकरी मावा (Woolly Aphid) हा उसाच्या उत्पादनात ७ ते १० टक्क्यांपर्यंत घट आणि साखर उताऱ्यात ३.५ टक्क्यांपर्यंत घट आणतो. मात्र, अलीकडच्या काळात मित्र कीटकांची संख्या वाढल्याने लोकरी मावा नियंत्रणात आला आहे.  

मित्र कीटक (जैविक शस्त्रे):

• कोनोबाथ्रा (Conobathra): हा मित्र कीटक रात्रीच्या वेळी मावा खातो आणि महिनाभराच्या आयुष्यात ४००० पेक्षा जास्त मावा खाऊ शकतो. एकरात ४०० कोनोबाथ्रा सोडल्यास प्रभावी नियंत्रण होते.  

• सिरफीड माशी (Syrphid fly): सिरफीड माशीची अळी दिवसाला १५० पेक्षा जास्त मावा खाते.

• क्रायसोपर्ला कारनी (Chrysoperla carnea): हा अत्यंत भूक असलेला मित्र कीटक दिवसात ३०० पेक्षा जास्त मावा खातो आणि जास्त तापमानातही वाढतो.  

नियंत्रणाचा महत्त्वाचा नियम: लोकरी मावाग्रस्त उसावर मित्रकीटक आढळल्यास रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर करणे पूर्णपणे टाळावे.  

रासायनिक उपायांचा समतोल: लोकरी मावा टाळण्यासाठी रासायनिक खतांचा, विशेषतः नत्राचा (Nitrogen), संतुलित वापर करणे आवश्यक आहे. नत्राची मात्रा जास्त झाल्यास कीडीचा प्रादुर्भाव वाढू शकतो. जर प्रादुर्भाव जास्त असेल तर २ ग्रॅम ॲसिफेट प्रति १ लिटर पाणी यांची फवारणी करावी किंवा १० किलो दाणेदार फोरेट प्रति एकर टाकावे.  

७.२. हुमणी आणि इतर किडींचे व्यवस्थापन

• हुमणी (White Grub): हुमणीच्या नियंत्रणासाठी १०% दाणेदार फोरेट ४ किलो लागणीच्या वेळेत मातीत मिसळावे. मोठ्या उसात क्लोरोपायरीफॉस सरीतून द्यावे. ६ ते ९ महिन्यांपर्यंतच्या उसाला वाफसा आल्यास प्रति हेक्टरी २० किलो फोरेट १० जी दाणेदार माती किंवा चांगले कुजलेले शेणखत (१:३ प्रमाणात) मिसळून शेतात पसरावे. फोरेट वापरताना ऊस तोडणीपूर्वी किमान ३ महिने वापर टाळावा.  

• पायरीला किंवा तुडतुडे: हे किडे उसाच्या पानांतील रस शोषतात. त्यांच्या नियंत्रणासाठी मॅलोथियॉन, ॲसिफेट किंवा क्कीनालफॉसच्या फवारण्या कराव्यात.  

७.३. प्रमुख रोग नियंत्रण (उदा. लाल कुज)

लाल कुज (Red Rot), गव्हई रोग, तांबेरा आणि काणी (Smut) हे उसावरील प्रमुख रोग आहेत. या रोगांचे नियंत्रण करण्यासाठी रोगमुक्त बेणे वापरणे आणि लागवडीपूर्वी बेणे प्रक्रिया करणे हे सर्वात महत्त्वाचे आहे.

भाग ८: खोडवा पिक व्यवस्थापन आणि उत्पादन वाढीचे सूत्र

पहिल्या पिकाच्या तुलनेत खोडवा (Ratoon Crop) पिकातून उत्पादन खर्च कमी असतो, मात्र उत्पादनात घट होते. योग्य व्यवस्थापन केल्यास खोडवा पिकातूनही एकरी १०० टन उत्पादन घेता येते.  

८.१. खोडवा व्यवस्थापन तंत्राची गरज

ऊस तोडणी झाल्यानंतर लगेच खोडवा व्यवस्थापनाची प्रक्रिया सुरू करणे आवश्यक आहे. खोडवा पिकातून सलग ४ वर्षे एकरी १०० टन उत्पादन घेणारे शेतकरी महाराष्ट्रात यशस्वी झाले आहेत.  

यशाचा मंत्र:

1. तोडणी: जमीन पातळीपासून धारदार औजाराने तोडणी करावी.

2. तण नियंत्रण: लवकर तणनाशकांचा वापर.

3. पाचट व्यवस्थापन: पाचटाचे योग्य आच्छादन करणे किंवा पाचट कुजवून खत म्हणून वापरणे.

८.२. जाडी वाढवण्यासाठी आणि फुटवे नियंत्रित करण्यासाठी उपाय

खोडवा पिकामध्ये मोठ्या बांधणीनंतर (साधारण ७ ते ८ महिन्यांनी) जास्त झालेले फुटवे काढून टाकल्यास (Tiller management) उसाची जाडी (Goali), लांबी आणि सरासरी वजन वाढते. यामुळे साखर उत्पादन आणि एकूण उत्पादन वाढण्यास मदत होते.  

तक्ता ३: खोडवा पिकासाठी विशेष खत व्यवस्थापन (NPK शिफारशी)

खोडवा पिकाची मुळे जमिनीच्या वरच्या थरात असल्याने, खतांची मात्रा विभागून आणि जलद उपलब्ध होणारी देणे आवश्यक आहे.

अवस्था	वेळ (लागवडीनंतर)	नत्र (N) %	स्फुरद (P) %	पालाश (K) %
पहिली मात्रा	तोडणीनंतर लगेच	२५%	५०%	२५%
दुसरी मात्रा	६-८ आठवडे	२५%	५०%	२५%
तिसरी मात्रा	१२-१६ आठवडे	२५%	०%	५०%
चौथी मात्रा	मोठी बांधणी	२५%	०%	०%

ठिबक सिंचन आणि फर्टिगेशन वापरल्यास, ही खते पिकाला त्वरीत उपलब्ध होतात आणि खोडवा पिकाची वाढ जोमदार होते.

भाग ९: अर्थशास्त्र आणि शासकीय योजना: नफा वाढवण्याचे गणित

ऊस शेतीत केवळ उत्पादन वाढवणे पुरेसे नाही, तर उत्पादन खर्च कमी करणे आणि शासकीय योजनांचा लाभ घेणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे निव्वळ नफा वाढेल.

९.१. १०० टन उत्पादनाचे आर्थिक विश्लेषण

SSI आणि ठिबक सिंचनाचा वापर उत्पादन खर्च कमी करण्यासाठी अत्यंत प्रभावी ठरतो.  

• ठिबक सिंचनामुळे पाण्याची कार्यक्षमता ५०% वाढते.  

• फर्टिगेशनमुळे रासायनिक खतांच्या मात्रेत ३०% बचत होते.  
• पाचट आच्छादनामुळे तण नियंत्रणाचा खर्च कमी होतो.  
• मजुरीचा खर्च आणि ऊर्जा खर्च कमी होतो.

या सर्व कार्यक्षम पद्धतींचा अवलंब केल्यास, उत्पादन खर्च कमी होऊन प्रति एकर निव्वळ नफा मोठ्या प्रमाणात वाढतो. ज्या शेतकऱ्यांनी एकरी १०० ते १२० टन उत्पादन घेतले आहे, त्यांचा खर्च-उत्पन्न (Cost-Benefit Ratio) हा पारंपरिक शेतीपेक्षा खूप चांगला असतो.

९.२. सरकारी अनुदान आणि योजनांचा लाभ

ऊस उत्पादक शेतकऱ्यांना आधुनिक उपकरणे खरेदी करण्यासाठी शासकीय योजनांचा लाभ घेणे आवश्यक आहे.

ऊस तोडणी यंत्र अनुदान: राष्ट्रीय कृषी विकास योजनेअंतर्गत (RKVY) ऊस तोडणी यंत्र खरेदीसाठी अनुदान उपलब्ध असते. ऊस तोडणीचा खर्च हा कृषी व्यवसायातील सर्वात मोठ्या खर्चापैकी एक असतो. या अनुदानामुळे हा खर्च नियंत्रित ठेवता येतो.  

• कृषी उपकरणे अनुदान: स्ट्रॉ मॅनेजमेंट सिस्टीम (पाचट व्यवस्थापन), ऊस रायझर्स, ऊस रॅटून मॅनेजर्स आणि ऊस कटर प्लांटर्स यांसारख्या आधुनिक कृषी उपकरणांवर ४० ते ५० टक्के अनुदान मिळू शकते. लहान आणि सीमांत शेतकऱ्यांसाठी हे अनुदान विशेष महत्त्वाचे आहे

९.३. तंत्रज्ञानासाठी विशेष सबसिडी

शेतकऱ्यांनी केवळ पारंपरिक अनुदानावर अवलंबून न राहता, भविष्यातील तंत्रज्ञानासाठी उपलब्ध असलेल्या योजनांचा लाभ घ्यावा.

• AI (कृत्रिम बुद्धिमत्ता) सबसिडी: काही सहकारी बँकांनी (उदा. कोल्हापूर डीसीसी बँक) ऊस शेतीत कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करण्यासाठी विशेष अनुदान योजना सुरू केल्या आहेत. व्हीएसआय (Vasantdada Sugar Institute) च्या शिफारशीनुसार हेक्टरी रु. २५,०००/- खर्चापैकी रु. ९,२५०/- अनुदान व्हीएसआय कडून दिले जाते, जे तंत्रज्ञानाचा वापर वाढवण्यासाठी प्रोत्साहन देते.

भाग १0: वाचकांच्या प्रश्नांसाठी (FAQ Section)

ऊस पिक व्यवस्थापनाबद्दल वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)

१. ऊस लागवडीसाठी जमीन आणि हवामान कसे असावे? ऊस पिकासाठी उष्ण आणि दमट हवामान (वाढीसाठी २०°C ते ३२°C तापमान) आवश्यक आहे. कसदार काळी, गाळमिश्रित किंवा लाल माती उत्तम असते, ज्यात पाण्याचा चांगला निचरा होतो. जमिनीचा pH (सामू) ६.५ ते ७.५ दरम्यान असावा.  

२. महाराष्ट्रात ऊस लागवडीसाठी कोणते सुधारित वाण (Varieties) लोकप्रिय आहेत? को. ८६०३२ (Co. 86032) हा सर्वाधिक लोकप्रिय वाण आहे, जो जास्त साखर उतारा देतो. याव्यतिरिक्त को.एम. ०२६५ (CoM 0265) हा नवीन आणि चांगली रोगप्रतिकारशक्ती असलेला वाण शिफारसीत आहे. को ७४० हा वाण पाण्याचा ताण सहन करण्यासाठी उपयुक्त आहे.  

३. SSI (शाश्वत ऊस लागवड तंत्रज्ञान) म्हणजे काय आणि त्याचे मुख्य फायदे काय आहेत? SSI हे एक आधुनिक तंत्रज्ञान आहे, ज्यात एक डोळा असलेल्या रोपांची नर्सरी तयार करून लागवड केली जाते आणि ४ ते ६ फूट रुंद सरी पद्धतीचा वापर होतो. यामुळे बेण्याचा वापर कमी होतो, पाण्याची बचत होते आणि उत्पादन क्षमता वाढते.  

४. उसाच्या पिकासाठी सर्वात संवेदनशील वाढीचा काळ कोणता आहे? उसासाठी उगवण, फुटवे फुटण्याची अवस्था (Tillering), मुख्य वाढीचा काळ (मार्च ते मे) आणि पक्वता या अवस्था संवेदनशील आहेत. या काळात पाण्याचा ताण पडल्यास उत्पादन कमी होते.  

५. ठिबक सिंचन वापरल्यास किती पाण्याची बचत होते? ठिबक सिंचन पद्धतीचा योग्य वापर केल्यास ऊस पिकामध्ये ५० टक्क्यांपर्यंत पाण्याची बचत होते. यासोबतच, पाचट आच्छादन वापरल्यास एकूण पाण्याची बचत ७५ टक्क्यांपर्यंत होऊ शकते.  

६. ठिबक सिंचनातून खते (फर्टिगेशन) देताना कोणती काळजी घ्यावी लागते? फर्टिगेशनद्वारे युरिया देणे सर्वात फायदेशीर आहे. स्फुरदयुक्त खते देताना, पाण्यातील कॅल्शिअम व मॅग्नेशिअमचे प्रमाण तपासावे, अन्यथा रासायनिक साका तयार होऊन ठिबक तोट्या बंद होऊ शकतात. पालाशसाठी पांढऱ्या रंगाचे पोटॅशिअम क्‍लोराईड वापरावे.  

७. ऊस शेतीत पाचट आच्छादन (Mulching) कधी करावे आणि त्याचे काय फायदे आहेत? ऊस लागवडीनंतर ४५ दिवसांनी पाचटाचा वापर करावा. पाचट आच्छादनामुळे जमिनीतील ओलावा टिकून राहतो, तण नियंत्रण होते आणि जमिनीचा पोत सुधारतो.  

८. लोकरी मावा (Woolly Aphid) नियंत्रणासाठी सर्वोत्तम जैविक उपाय कोणता आहे? लोकरी माव्याच्या नियंत्रणासाठी कोनोबाथ्रा, सिरफीड माशी आणि क्रायसोपर्ला कारनी यांसारख्या मित्र कीटकांचे संवर्धन करावे. मित्र कीटक उपस्थित असल्यास रासायनिक कीटकनाशके वापरणे टाळावे.  

९. ऊस पिक अवर्षणात (Drought) तग धरून ठेवण्यासाठी कोणता उपाय करावा? ऊस पीक अवर्षणात तग धरून राहण्यासाठी १६० किलो सिलीकॉन (कॅल्शियम सिलीकेट) चा वापर प्रति एकर करणे महत्त्वाचे आहे.  

१०. ऊस तोडणी यंत्रावर अनुदान उपलब्ध आहे का? होय, राष्ट्रीय कृषी विकास योजनेअंतर्गत (RKVY) ऊस तोडणी यंत्र खरेदीसाठी शासकीय अनुदान उपलब्ध आहे.  

#SugarcaneFarming#SugarcaneManagement#HighYieldSugarcane#FarmingTips#AgriTech#IndianAgriculture#DripIrrigation#100TonChallenge

=========================================================================================================

  माहिती In मराठी:

आमच्यासोबत कनेक्ट व्हा!

🌸 आर्थिक माहिती आणि महत्त्वाच्या अपडेट्ससाठी आम्हाला फॉलो करा:

प्लॅटफॉर्म	लिंक
🌐 Website	https://www.mahitiinmarathi.in
💬 WhatsApp Channel	https://whatsapp.com/channel/0029Val2tuCJuyAB49GXhp14
📘 Facebook	https://www.facebook.com/mahitiinmarathi
📸 Instagram	https://www.instagram.com/mahitiinm
🧵 Threads	https://www.threads.net/@mahitiinm
📢 Telegram	https://t.me/+8748TkxWbp85YzVl
📧 Email	mahitiinm@gmail.com

 टॅग्स: #माहितीInमराठी #MahitiInMarathi #FollowUs #SocialMedia #MarathiNews #StayUpdated