SRT शेती: पाण्याची बचत आणि उत्पादनवाढीचा वैज्ञानिक मार्ग
प्रस्तावना
भारतीय शेतकरी हवामानातील बदल, पाण्याची टंचाई, मातीतील घटती सुपीकता यांसारख्या समस्यांशी रोज झुंज देतो. अशा काळात विज्ञानाच्या मदतीने विकसित झालेली एक नाविन्यपूर्ण शेती पद्धत म्हणजे SRT (Subsurface Retention Technology).
ही पद्धत जमिनीच्या आत पाण्याचा साठा निर्माण करून शेतीसाठी आवश्यक असलेली ओलावा आणि पोषण क्षमता कायम ठेवते, जे पारंपरिक सिंचन पद्धतीत शक्य होत नाही.
SRT शेती म्हणजे काय?
SRT शेती ही जमिनीखाली पाण्याचा साठा निर्माण करणारी एक वैज्ञानिक शेती पद्धत आहे.
यामध्ये जमिनीमध्ये विशेष संरचना करून पाणी थेट झाडांच्या मुळांपर्यंत पोहोचवलं जातं. या संरचनांमध्ये चर, खड्डे, अर्धवर्तुळाकार नाल्या किंवा पाइपलाइन व्यवस्था यांचा समावेश असतो.
उद्दिष्ट एकच – पाणी वाया जाऊ नये आणि मुळे नेहमी ओलसर राहावीत.
या तंत्रज्ञानामागचं विज्ञान
SRT ही फक्त एक ‘सिंचन’ प्रणाली नाही, तर ही एक ‘जलसंधारण आणि पोषणसंधारण’ प्रणाली आहे.
🔹 मातीतील ओलावा टिकवतो
पाणी थेट जमिनीत साठवल्यामुळे वाफ होऊन उडण्याचा धोका नाही. त्यामुळे झाडांची सतत ओलसरता राखली जाते.
🔹 मुळांना थेट पोषणद्रव्यांचा पुरवठा
पाणी मुळांपर्यंत जाताना जमिनीतील सूक्ष्म पोषणद्रव्यही घेऊन जाते. परिणामी झाडं मजबूत आणि निरोगी होतात.
🔹 मातीची धूप टळते
पाण्याचा साठा जमिनीखाली असल्यामुळे पावसाळ्यात माती वाहून जाण्याचा धोका फारच कमी होतो.
🔹 मायक्रोबायोलॉजिकल जीवनाला चालना मिळते
जमिनीत ओलावा टिकल्याने उपयुक्त जिवाणूंची वाढ होते, जे मातीची सुपीकता वाढवतात.
SRT पद्धतीचे १० महत्त्वाचे फायदे
-
पाण्याची ५०% पर्यंत बचत
SRT पद्धतीमुळे पारंपरिक पद्धतींमध्ये होणाऱ्या पाण्याच्या वाफ कमी होते.
शेतीसाठी लागणाऱ्या सिंचनाच्या फेर्याही कमी होतात.
-
पीक उत्पादनात लक्षणीय वाढ
सतत ओलसर मुळे आणि पोषणद्रव्यांचा प्रभावी वापर यामुळे शेतीचं उत्पादन सरासरीपेक्षा ३०-४०% अधिक वाढू शकतं.
-
कोरडवाहू भागात प्रभावी
जिथे पाऊस कमी आहे किंवा सिंचनाची सुविधा मर्यादित आहे, तिथे SRT ही खऱ्या अर्थाने वरदानासारखी पद्धत आहे.
-
कमी सिंचन खर्च
ड्रीप किंवा फवारा सिंचनासारख्या यंत्रणांपेक्षा SRT चा खर्च एकदाच होतो.
पुढे त्यात वारंवार पाणी टाकण्याची गरज भासत नाही.
-
मल्टी-क्रॉपिंगसाठी उपयुक्त
SRT च्या मदतीने एकाच शेतात विविध प्रकारची पिकं घेता येतात कारण सर्व झाडांना त्यांच्या मुळांपर्यंत एकसंध ओलावा मिळतो.
-
मातीच्या गुणवत्तेत सुधारणा
जमिनीत ओलावा टिकल्यामुळे मातीतील सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन योग्य रितीने होते, जे मातीची सुपीकता वाढवतात.
-
शेतीचा खर्च कमी
खते, पाणी, मनुष्यबळ याचा वापर कमी होत असल्याने एकूण शेतीचा खर्च घटतो.
-
शाश्वत शेतीचा पाया
हवामान बदलांच्या पार्श्वभूमीवर SRT हे पर्यावरणपूरक तंत्रज्ञान आहे जे भविष्यातील शेती सुरक्षित करू शकतं.
-
पीक संरक्षण सुलभ
उन्हाळ्यातील तीव्र उष्णतेमध्येही मुळे ओलसर राहिल्यामुळे झाडं गळपाटत नाहीत.
-
सेंद्रिय शेतीसाठी पूरक
SRT ही पद्धत खते किंवा कीटकनाशकांच्या अत्यल्प वापराला प्रोत्साहन देते, त्यामुळे सेंद्रिय उत्पादनास चालना मिळते.
SRT शेतीतील बांधकाम आणि डिझाईन कसे असते?
SRT संरचना तयार करताना शेतात आडवे चर, U-शेप खड्डे, आणि प्रवाह रोखणारे खांब यांचा वापर होतो.
अनेक ठिकाणी HDPE पाइप्स वापरून पाणी जमिनीत खोलवर पोहचवले जाते.
मुख्य उद्दिष्ट – शेताच्या नैसर्गिक उतारानुसार पाणी साठवणे आणि त्याचा योग्य पद्धतीने झाडांपर्यंत पुरवठा करणे.
कुठल्या प्रकारच्या शेतजमिनीसाठी SRT उपयुक्त आहे?
- कोरडवाहू जमीन
- मुरमाड किंवा हलकी जमीन
- मध्यम ते कमी पर्जन्यमान असणारे क्षेत्र
- ठिबक सिंचन न परवडणारे शेतकरी
यशोगाथा: शेतकऱ्यांनी अनुभवलेले फायदे
सांगली, सोलापूर, बीड आणि लातूर सारख्या भागातील शेतकऱ्यांनी SRT पद्धतीमुळे पाण्याची ६०% पर्यंत बचत आणि उत्पादनात दुप्पट वाढ अनुभवली आहे.
काही शेतकऱ्यांनी सोयाबीनसोबत उडीद, मका आणि तूर या पिकांचं यशस्वी मिश्रलागवड केल्याची नोंद आहे.
सरकारी पाठबळ आणि संशोधन
काही राज्यांमध्ये SRT सारख्या पद्धतींना प्रोत्साहन देण्यासाठी जलयुक्त शिवार, आत्मा योजना, तसेच ICAR द्वारे संशोधन आधारित मार्गदर्शन सुरू आहे.
भविष्यात केंद्र व राज्य सरकारकडून या पद्धतीसाठी अनुदानात्मक योजना येण्याची शक्यता आहे.
निष्कर्ष:
SRT शेती ही नवीन युगातील शाश्वत, पर्यावरणपूरक आणि आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर अशी शेती पद्धत आहे.
या पद्धतीने केवळ पाण्याची बचत होत नाही, तर शेतीचं उत्पादन, मातीची गुणवत्ता आणि शेतकऱ्याचं भविष्य या तिन्ही बाबींमध्ये मोठा सकारात्मक बदल घडतो.
➡️ शेतकऱ्यांनी आता पारंपरिक पद्धतींपासून पुढे जाऊन SRT सारख्या वैज्ञानिक उपायांकडे वळणं गरजेचं आहे.
