भाकरी गॅसवर भाजली तर Cancer होतो का? तथ्य, गैरसमज आणि तुमच्या कुटुंबासाठी सुरक्षित स्वयंपाकाचे ५ उपाय
गॅसवर भाकरी भाजल्याने कॅन्सर होतो का? वाचा वैज्ञानिक सत्य! डायरेक्ट फ्लेम कुकिंगमुळे कर्करोगाची भीती अतिरंजित आहे, पण NO2 आणि बेन्झीनमुळे घरातील हवा प्रदूषित होते, ज्यामुळे अस्थमाचा धोका वाढतो. सुरक्षित स्वयंपाकासाठी ५ सोपे उपाय.
१. प्रस्तावना आणि समस्येचे स्वरूप
१.१ रोजच्या प्रश्नाची तीव्रता आणि गैरसमज
भाकरी किंवा फुलका (Phulka) हा भारतीय उपखंडातील, विशेषतः महाराष्ट्रातील, रोजच्या आहाराचा अविभाज्य भाग आहे. ही केवळ एक डिश नाही, तर अनेक घरांमध्ये दिवसातून दोनदा तयार होणारा मुख्य अन्नपदार्थ आहे. या भाकरीला मऊ आणि फुगलेली (Puffed) बनवण्यासाठी अनेक गृहिणी अर्धवट शिजलेली भाकरी तव्यावरून काढून थेट गॅसच्या ज्योतीवर ठेवतात. ही पद्धत सोयीची आणि प्रभावी असली, तरी गेल्या काही वर्षांपासून सोशल मीडिया आणि काही माध्यमांमध्ये या पद्धतीमुळे कर्करोग (Cancer) होतो, अशी भीती पसरली आहे.
या गैरसमजामुळे सामान्य लोकांमध्ये एक मोठा संभ्रम निर्माण झाला आहे: आपण पिढ्यानपिढ्या करत आलेली ही स्वयंपाकाची सोपी पद्धत खरंच आपल्या कुटुंबाच्या आरोग्यासाठी धोकादायक आहे का? हा प्रश्न केवळ पाककृतीशी संबंधित नाही, तर पोषण विषारीशास्त्र (Nutritional Toxicology) आणि सार्वजनिक आरोग्याच्या दृष्टीनेही महत्त्वाचा आहे.
आमचा उद्देश केवळ ‘हो’ किंवा ‘नाही’ असे उत्तर देणे नाही. एका वैद्यकीय संशोधकाच्या नात्याने, आम्ही या विषयाचे दोन मुख्य वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून सखोल विश्लेषण करणार आहोत:
१. अन्न रसायनशास्त्र (Food Carcinogens): भाकरी थेट ज्योतीच्या संपर्कात आल्यावर कर्करोगजन्य रसायने (Carcinogens) तयार होतात का?
२. सार्वजनिक आरोग्य (Public Health): गॅस स्टोव्हच्या ज्वलनातून उत्सर्जित होणारे विषारी वायू आपल्या घरातील हवेची गुणवत्ता (Indoor Air Quality) कशी बिघडवतात आणि त्याचा थेट परिणाम आरोग्यावर कसा होतो?
या सखोल माहितीनंतर, वाचकांना नेमका धोका कोणता आहे आणि तो टाळण्यासाठी कोणते सोपे उपाय करता येतील, याची स्पष्ट कल्पना येईल.
२. कर्करोगजन्य रसायने: भाकरी आणि मांसामध्ये काय फरक आहे?
जेव्हा अन्नपदार्थ उच्च तापमानाला शिजवले जातात, विशेषत: थेट ज्योतीच्या किंवा उष्ण पृष्ठभागाच्या संपर्कात, तेव्हा काही नैसर्गिक रसायने तयार होतात, ज्यांना संभाव्य कर्करोगजन्य (Probable Carcinogens) मानले जाते. यामध्ये पॉलीसायक्लिक ॲरोमॅटिक हायड्रोकार्बन्स (PAHs), हेटेरोसायक्लिक अमाईन्स (HCAs) आणि ॲक्रिलामाईड (Acrylamide) यांचा समावेश होतो. मात्र, भाकरीच्या बाबतीत या रसायनांची निर्मिती मांसाहार किंवा इतर तळलेल्या पदार्थांपेक्षा खूप वेगळी असते.
२.१ HCA आणि PAH: मांसाचे रसायनशास्त्र
उच्च तापमानावर मांस शिजवल्याने PAHs आणि HCAs ही दोन मुख्य कर्करोगजन्य रसायने तयार होतात.
१. हेटेरोसायक्लिक अमाईन्स (HCAs):
HCAs प्रामुख्याने स्नायूंच्या मांसाच्या (Muscle Meat) स्वयंपाकादरम्यान तयार होतात. जेव्हा मांस (उदा. बीफ, पोर्क, चिकन) 300°F (सुमारे 148°C) पेक्षा जास्त तापमानाला शिजवले जाते, तेव्हा त्यातील प्रथिने (Amino Acids), साखर आणि क्रिएटिनाईन (Creatinine) नावाचा स्नायूंमध्ये आढळणारा पदार्थ प्रतिक्रिया देतात आणि HCAs तयार होतात. HCAs डीएनए (DNA) मध्ये बदल घडवून आणू शकतात, ज्यामुळे कर्करोगाचा धोका वाढू शकतो.
२. पॉलीसायक्लिक ॲरोमॅटिक हायड्रोकार्बन्स (PAHs):
PAHs ची निर्मिती तेव्हा होते, जेव्हा मांसामधील चरबी (Fat) किंवा रस थेट उष्णता स्त्रोतावर (उदा. कोळसा, ग्रीलची प्लेट किंवा ज्योत) टपकतो. यामुळे धूर तयार होतो आणि त्या धुरातील PAHs चे कण अन्नपदार्थाच्या पृष्ठभागावर चिकटतात. बारबेक्यू किंवा ग्रीलिंगसारख्या पद्धतींमध्ये PAHs चे प्रमाण सर्वाधिक आढळते. उदाहरणार्थ, एका संशोधनात बारबेक्यू केलेल्या बीफ बर्गरमध्ये उच्च पातळीचे PAHs (उदा. बेंझो(अ)पायरीन) आढळले.
२.२ भाकरी थेट ज्योतीवर भाजल्याने PAH धोका किती?
भाकरी थेट गॅसच्या ज्योतीवर भाजल्याने कॅन्सर होतो, हा दावा याच PAH आणि HCA च्या निर्मितीवर आधारित आहे. मात्र, वैज्ञानिकदृष्ट्या पाहिल्यास भाकरी आणि मांस यांच्यात मोठे फरक आहेत:
- चरबीचा अभाव: भाकरीमध्ये (विशेषतः गहू किंवा ज्वारीच्या) मांसासारखी चरबी नसते. त्यामुळे चरबी ज्योतीवर टपकून PAHs युक्त धूर तयार होण्याचा धोका नसतो.
- प्रथिनांची रचना: भाकरीत क्रिएटिनाईनचे प्रमाण नसल्याने, HCA निर्मितीची प्रक्रिया जवळजवळ नगण्य ठरते.
- वेळेचे महत्त्व: फुलका फुलवण्यासाठी भाकरी थेट ज्योतीवर फक्त काही सेकंदांसाठी (अत्यंत कमी कालावधी) ठेवली जाते. याउलट, मांस अनेक मिनिटांसाठी उच्च तापमानाच्या संपर्कात असते.
काही तज्ज्ञ मान्य करतात की थेट ज्योतीच्या संपर्कातून PAHs तयार होऊ शकतात, परंतु भाकरीच्या बाबतीत PAHs ची पातळी मांसामध्ये आढळणाऱ्या पातळीपेक्षा लक्षणीयरीत्या कमी असण्याची शक्यता आहे. PAHs च्या जोखमीबद्दल भाकरीच्या संदर्भात ‘निश्चित माहिती अजून उपलब्ध नाही’ असे काही अहवालांमध्ये नमूद केले आहे.
२.३ ॲक्रिलामाईड: स्टार्चचा कर्करोगजन्य मित्र
भाकरी जळाल्याने होणारा खरा धोका PAHs किंवा HCAs पेक्षा ॲक्रिलामाईडशी अधिक संबंधित असू शकतो. ॲक्रिलामाईड (Acrylamide) हे रसायन प्रामुख्याने स्टार्च-आधारित पदार्थांमध्ये आढळते. बटाटा चिप्स, फ्रेंच फ्राईज, कॉफी आणि धान्य-आधारित पदार्थ (उदा. टोस्ट किंवा कुकीज) उच्च तापमानाला जास्त वेळ शिजवल्याने (जेव्हा ते गडद तपकिरी किंवा काळे होतात) ॲक्रिलामाईड तयार होते. ॲक्रिलामाईड तयार होण्यासाठी अन्नपदार्थातील साखर आणि विशिष्ट अमायनो ॲसिडची प्रतिक्रिया कारणीभूत असते.
म्हणून, जेव्हा भाकरी थेट ज्योतीवर ठेवून ती काळी (Charred) पडेपर्यंत भाजली जाते, तेव्हा ॲक्रिलामाईड निर्मितीचा धोका वाढतो. जास्त जळलेले भाग खाणे टाळले पाहिजे.
वैज्ञानिक मत: वर्ल्ड कॅन्सर रिसर्च फंडनुसार, जास्त शिजवलेले स्टार्च-आधारित पदार्थ आणि कर्करोगाचा धोका यात कोणताही ‘जोरदार पुरावा’ (No strong evidence) आढळलेला नाही. तथापि, सावधगिरी बाळगणे नेहमीच चांगले असते.
हा विभाग कर्करोगजन्य रसायनांच्या धोक्याची तीव्रता दर्शवतो. माध्यमांमध्ये भाकरीच्या थेट ज्योतीच्या संपर्कावर अनावश्यक भीती निर्माण केली गेली, जी वैज्ञानिक दृष्ट्या मांस ग्रीलिंगच्या धोक्याइतकी गंभीर नाही. कर्करोगाचा संभाव्य धोका गॅसच्या थेट संपर्कापेक्षा, भाकरीच्या जास्त जळण्यावर (Charring) अवलंबून आहे.
विविध पदार्थांमध्ये कर्करोगजन्य रसायनांची निर्मिती तुलना सारणीद्वारे स्पष्ट केली आहे:
तुलना सारणी: विविध पदार्थांमध्ये कर्करोगजन्य रसायनांची निर्मिती
| पदार्थ (Food Type) | मुख्य धोकादायक रसायन (Primary Carcinogen) | निर्मितीचे कारण (Formation Trigger) | भाकरी/चपातीशी तुलना (Comparison to Bhakri/Chapati) |
| ग्रील केलेले/बारबेक्यू मांस (चरबीयुक्त) | HCA आणि PAH | चरबी ज्योतीवर टपकणे, प्रथिनांची प्रतिक्रिया | धोका सर्वाधिक |
| जास्त भाजलेले स्टार्च (चिप्स/टोस्ट) | Acrylamide | गडद तपकिरी/काळे होईपर्यंत उच्च तापमानावर भाजणे | धोका मध्यम |
| थेट गॅसवर भाजलेली भाकरी | कमी PAH, Acrylamide (जर जास्त जळाल्यास) | ज्योतीचा संपर्क, अत्यंत कमी वेळ | धोका कमी |
३. कर्करोगापेक्षा मोठा धोका: घरातील हवा प्रदूषण
भाकरी थेट गॅसवर भाजल्याने होणाऱ्या अन्न-रसायनांच्या धोक्यापेक्षा, गॅस स्टोव्हच्या ज्वलनातून उत्सर्जित होणारे विषारी वायू आणि त्यांचा श्वसनमार्गाच्या आरोग्यावर होणारा गंभीर परिणाम हा सार्वजनिक आरोग्याच्या दृष्टीने अधिक मोठा आणि तात्काळ धोका आहे.
३.१ गॅस स्टोव्हमधील अदृश्य प्रदूषक
नैसर्गिक गॅस (LPG/Methane/Propane/Butane) जळाल्यावर अनेक विषारी उप-उत्पादने उत्सर्जित होतात, जी स्वयंपाकघराच्या हवेत मिसळतात.
१. नायट्रोजन डायऑक्साइड (NO2):
गॅस स्टोव्हच्या ज्वलनादरम्यान नायट्रोजन डायऑक्साइड (NO2) नावाचा वायू मोठ्या प्रमाणात उत्सर्जित होतो. हा वायू फुफ्फुसांसाठी अत्यंत हानिकारक आहे. संशोधनानुसार, गॅस स्टोव्ह असलेल्या घरांमध्ये (NO2) ची एकाग्रता (Concentration) इलेक्ट्रिक स्टोव्ह असलेल्या घरांपेक्षा ५०% ते ४००% पर्यंत जास्त आढळते. सर्वात चिंतेची बाब म्हणजे, ही पातळी अनेकदा जागतिक आरोग्य संघटनेच्या (WHO) सुरक्षितता निकषांपेक्षा जास्त असते.
२. बेन्झीन (Benzene):
बेन्झीन हे कर्करोगजन्य (Carcinogen) रसायन आहे. स्टॅनफर्ड विद्यापीठातील संशोधकांनी दाखवून दिले आहे की गॅस स्टोव्ह, अगदी वापरात नसतानाही (Idle), बेन्झीनची गळती करू शकतात. जेव्हा स्टोव्ह पेटवला जातो, तेव्हा बेन्झीनचे उत्सर्जन होते, जे काहीवेळा अप्रत्यक्ष तंबाखूच्या धुरातील (Secondhand Tobacco Smoke) पातळीपेक्षा जास्त असू शकते.
३. कार्बन मोनोऑक्साइड (CO) आणि कण (Particulate Matter):
अपूर्ण ज्वलनामुळे कार्बन मोनोऑक्साइड (CO) तयार होतो, जो उच्च डोसमध्ये विषारी असू शकतो. तसेच, स्वयंपाक करताना सूक्ष्म कण (Fine Particulate Matter) उत्सर्जित होतात, जे श्वसनसंस्थेसाठी धोकादायक असतात.
३.२ लहान मुलांमध्ये अस्थमा आणि श्वसनाचे आजार
NO2 प्रदूषणाचा सर्वात गंभीर परिणाम लहान मुलांमध्ये दिसून येतो. एका व्यापक अभ्यासानुसार, गॅस स्टोव्ह असलेल्या घरात राहणाऱ्या लहान मुलांमध्ये अस्थमा (Asthma) होण्याचा धोका ४२% पर्यंत वाढतो. राष्ट्रीय स्तरावर, बालकांच्या एकूण अस्थमापैकी सुमारे १२% प्रकरणे गॅस स्टोव्हच्या वापरामुळे होऊ शकतात. तज्ज्ञांचे मत आहे की हा धोका अप्रत्यक्ष सिगारेटच्या धुरामुळे होणाऱ्या अस्थमाच्या धोक्याइतकाच गंभीर मानला गेला आहे.
म्हणजेच, रोज भाकरी थेट ज्योतीवर भाजल्याने कर्करोगाचा धोका वाढेल की नाही, हे निश्चित नसले तरी, गॅसच्या ज्वलनातून उत्सर्जित होणारे वायू हे श्वसनमार्गाचे गंभीर आजार, विशेषतः लहान मुलांमध्ये, निश्चितपणे वाढवतात.
३.३ भारतीय स्वयंपाकघरातील चिंताजनक वास्तविकता
गॅस स्टोव्हमुळे होणाऱ्या हवा प्रदूषणाचा धोका विशेषतः भारतीय स्वयंपाकघरांमध्ये अधिक तीव्र आहे. याची काही कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:
- कमी वायुवीजन: अनेक भारतीय स्वयंपाकघरे लहान, बंदिस्त (Claustrophobic) आणि कमी वायुवीजन असलेली असतात.
- एक्झॉस्ट फॅनचा अभाव: अनेक घरांमध्ये पुरेशी वायुवीजन व्यवस्था (उदा. एक्झॉस्ट फॅन किंवा चिमणी जी हवा घराबाहेर फेकून देते) नसते. यामुळे, भाकरी भाजताना (किंवा कोणताही स्वयंपाक करताना) उत्सर्जित होणारे विषारी वायू घरातच जमा होतात आणि त्यांची एकाग्रता वाढते.
यामुळे हे स्पष्ट होते की, भाकरीवर ज्योत ठेवल्याने तात्काळ विषारी वायू (विशेषतः NO2) उत्सर्जित होतात. कर्करोगाचा धोका (जो अन्न-रसायनांशी संबंधित आहे) हा तात्काळ नाही, पण घरातील हवा प्रदूषण हा एक गंभीर आणि सिद्ध सार्वजनिक आरोग्याचा धोका आहे.
गॅस स्टोव्हमधून उत्सर्जित होणारे विषारी वायू आणि त्यांचे आरोग्यावरील परिणाम खालील तक्त्यात दिले आहेत:
गॅस स्टोव्हमधून उत्सर्जित होणारे विषारी वायू आणि त्यांचे आरोग्यावरील परिणाम
| उत्सर्जित वायू (Gas Emissions) | आरोग्यावरील मुख्य धोका (Primary Health Risk) | WHO/तज्ज्ञांचे मत (WHO/Expert View) | सुरक्षिततेसाठी उपाय (Mitigation Step) |
| नायट्रोजन डायऑक्साइड (NO2) | श्वसनमार्गाचे आजार, लहान मुलांमध्ये अस्थमा | NO2 चे प्रमाण WHO निकषांपेक्षा जास्त आढळते | योग्य एक्झॉस्ट फॅन/चिमणीचा वापर |
| कार्बन मोनोऑक्साइड (CO) | डोकेदुखी, गंभीर विषबाधा | अपूर्ण ज्वलनातून निर्मिती, धोकादायक | नियमित स्टोव्ह आणि पाईप तपासणी |
| बेन्झीन (Benzene) | कर्करोगजन्य (Carcinogen) | स्टोव्ह बंद असतानाही गळती, ज्वलनानंतर उच्च पातळी | वायुवीजन, इलेक्ट्रिक उपकरणे वापरणे |
४. सुरक्षित स्वयंपाकाचे नियम आणि उपायांचे अंमलबजावणी
वैज्ञानिक सत्य समजून घेतल्यानंतर, आपल्या रोजच्या स्वयंपाकाच्या सवयी सुरक्षित ठेवण्यासाठी तज्ञांनी सुचवलेले आणि अंमलात आणता येण्यासारखे सोपे उपाय (Actionable Steps) पाहणे महत्त्वाचे आहे.
४.१ पारंपरिक पद्धतीकडे परत जाणे: तवा आणि जाळीचा वापर
१. तव्याचा (Tawa) योग्य वापर:
चपाती किंवा भाकरी प्रथम तव्यावर अर्धवट शिजवून घ्या. यामुळे ती पूर्णपणे शिजते आणि थेट ज्योतीच्या संपर्कात येण्याचा कालावधी कमी होतो.
२. जाळीचा (Wire Mesh) पर्याय:
जर भाकरी फुगवायचीच असेल (ज्यामुळे ती मऊ राहते), तर भाकरी थेट गॅसच्या बर्नरवर न ठेवता, गॅसच्या ज्योतीवर जाळी (Roti Jali) ठेवून वापरा. जाळी फ्लेम आणि भाकरीमध्ये एक अडथळा (Barrier) म्हणून काम करते, ज्यामुळे भाकरीचा थेट ज्योतीशी संपर्क टळतो आणि PAHs/ॲक्रिलामाईड निर्मितीची शक्यता लक्षणीयरीत्या कमी होते.
३. वेळेची मर्यादा आणि जळणे टाळा:
भाकरी ज्योतीवर ठेवल्यास, ती फुगल्याबरोबर लगेच चिमट्याने काढून घ्या. ती काळी (Charred) किंवा जास्त तपकिरी पडू देऊ नका, कारण जास्त जळल्याने ॲक्रिलामाईडची निर्मिती वाढते. चुकून भाकरीचा कोणताही भाग काळा झाल्यास, तो भाग खाणे टाळा.
४.२ वायुवीजन (Ventilation) हा सर्वात मोठा उपाय
गॅस स्टोव्हमुळे होणारे हवा प्रदूषण कमी करण्याचा हा सर्वात प्रभावी उपाय आहे. श्वसनमार्गाच्या आरोग्यासाठी हे अत्यंत आवश्यक आहे.
१. एक्झॉस्ट फॅन/चिमणीचा अनिवार्य वापर:
स्वयंपाक करताना एक्झॉस्ट फॅन किंवा चिमणी (जी हवा बाहेरील वातावरणात फेकत असेल) नेहमी चालू ठेवा. तज्ज्ञ सूचित करतात की वायुवीजन हा तात्काळ धोका कमी करण्याचा सर्वोत्तम मार्ग आहे. लहान मुलांमध्ये अस्थमाचा धोका टाळण्यासाठी हे अत्यंत महत्त्वाचे पाऊल आहे.
२. नैसर्गिक वायुवीजन:
एक्झॉस्ट फॅन नसेल किंवा तो पुरेसा प्रभावी नसेल, तर स्वयंपाक करताना स्वयंपाकघराची खिडकी किंवा दरवाजा उघडा ठेवा. हवा खेळती राहिल्यास NO2 आणि बेन्झीनसारखे प्रदूषित वायू एका ठिकाणी जमा होत नाहीत.
४.३ कर्करोगजन्य रसायने कमी करण्याचे इतर सामान्य उपाय
जरी भाकरीवर या उपायांचा थेट परिणाम कमी असला तरी, अन्न विषारीशास्त्र तज्ञांनी उच्च तापमानाच्या स्वयंपाकासाठी सुचवलेले सामान्य नियम पाळणे आरोग्यासाठी फायदेशीर ठरते:
- स्वयंपाकाचा वेळ आणि तापमान नियंत्रित करा: शक्य असल्यास अन्नपदार्थ उच्च तापमानाला कमी वेळेसाठी शिजवा.
- इलेक्ट्रिक उपकरणे वापरा: गॅस स्टोव्हमधून होणारे NO2उत्सर्जन पूर्णपणे टाळण्यासाठी, काही स्वयंपाकासाठी इलेक्ट्रिक उपकरणे (उदा. इलेक्ट्रिक हॉट प्लेट, इंडक्शन, टोस्टर ओव्हन किंवा स्लो कुकर) वापरण्याचा विचार करा.
ऑन्कोलॉजिस्ट डॉ. श्याम अग्रवाल यांच्यासारख्या तज्ञांचे मत आहे की डायरेक्ट फ्लेम कुकिंग आणि कर्करोग यांचा थेट संबंध जोडणे सोपे नाही. मानवी शरीरात DNA दुरुस्त करण्याची नैसर्गिक यंत्रणा असते. त्यामुळे, अवाजवी भीती न बाळगता, दैनंदिन जीवनात सावधगिरी बाळगणे (Precaution) अधिक योग्य आहे. सुरक्षित स्वयंपाक केवळ अन्नपदार्थातील रसायने टाळणे नाही, तर घरातील हवा गुणवत्ता व्यवस्थापन करणे (Air Quality Management) आहे.
५. सारांश, तज्ञांचे अंतिम मत आणि उपसंहार
५.१ सारांश: वस्तुस्थिती काय आहे?
१. अन्न-रसायन धोका (Food Carcinogen Risk):
भाकरी थेट गॅसवर भाजल्याने HCAs आणि PAHs मोठ्या प्रमाणात तयार होत नाहीत, कारण भाकरीत चरबी (Fat) आणि मांस प्रथिने नसतात. मात्र, भाकरी जास्त जळून काळी झाल्यास ॲक्रिलामाईड निर्मितीचा धोका वाढतो. एकूणच, हा धोका ग्रील केलेल्या मांसापेक्षा खूप कमी आहे.
२. घरातील हवा प्रदूषणाचा धोका (Indoor Air Pollution Risk):
गॅस स्टोव्हच्या ज्वलनातून उत्सर्जित होणारे नायट्रोजन डायऑक्साइड (NO2), कार्बन मोनोऑक्साइड (CO) आणि बेन्झीन हे वायू श्वसनमार्गासाठी अत्यंत हानिकारक आहेत. हे प्रदूषक, विशेषतः कमी वायुवीजन असलेल्या भारतीय स्वयंपाकघरांमध्ये, जमा होतात आणि लहान मुलांमध्ये अस्थमासारखे गंभीर श्वसनाचे आजार होण्याचा धोका निश्चितपणे वाढवतात.
५.२ तज्ञांचे अंतिम मत
भाकरी थेट गॅसवर भाजल्याने कर्करोग होतो, ही अफवा अतिशयोक्तीपूर्ण आहे आणि वैज्ञानिक दृष्ट्या सिद्ध नाही. तथापि, या प्रथेमुळे गॅस स्टोव्हमधून उत्सर्जित होणाऱ्या विषारी वायूंची पातळी वाढते, ज्यामुळे घरातील हवा गुणवत्ता खराब होते.
आरोग्य सुरक्षिततेच्या दृष्टीने, अन्न विषारीशास्त्र (Food Toxicology) विचारात घेण्यापेक्षा घरातील हवा गुणवत्ता (Indoor Air Quality) व्यवस्थापनाला प्राधान्य देणे अधिक महत्त्वाचे आहे.
सार्वजनिक आरोग्य संदेश: भाकरी कशी भाजली यावर लक्ष केंद्रित करण्याऐवजी, तुमचे स्वयंपाकघर किती हवेशीर आहे, यावर लक्ष केंद्रित करणे तुमच्या कुटुंबाच्या आरोग्यासाठी अधिक महत्त्वाचे आहे.
५.३ वाचकांना आवाहन
या माहितीच्या आधारे, आता कृती करण्याची वेळ आहे. अकारण भीती बाळगण्याऐवजी, आपल्या स्वयंपाकघरातील सुरक्षिततेचे मूल्यांकन करा:
- भाकरी फुगवण्यासाठी डायरेक्ट फ्लेमचा वापर पूर्णपणे टाळा किंवा फक्त जाळी (Wire Mesh) वापरा.
- भाकरी जास्त जळू देऊ नका.
- सर्वात महत्त्वाचे: स्वयंपाक करताना, विशेषत: जास्त गॅसचा वापर होत असताना, एक्झॉस्ट फॅन किंवा चिमणी नेहमी चालू ठेवा आणि नैसर्गिक वायुवीजन सुनिश्चित करा.
या सोप्या बदलांनी तुम्ही तुमच्या कुटुंबाला श्वसनाचे आजार आणि दीर्घकालीन प्रदूषणापासून वाचवू शकता.
६. FAQ Section – वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न
प्रश्न१: भाकरी थेट गॅसवर भाजल्याने खरंच कॅन्सर होतो का?
उत्तर: भाकरी थेट गॅसवर भाजल्याने कर्करोगाचा धोका निश्चितपणे वाढतो, असे वैज्ञानिक पुरावे नाहीत. हा धोका मांसाला ग्रील केल्याप्रमाणे जास्त नसतो. तथापि, जर भाकरी जास्त जळून काळी झाली (charred) तर ॲक्रिलामाईड नावाचे रसायन तयार होते, जे कर्करोगजन्य मानले जाते.
प्रश्न२: गॅस स्टोव्हचा वापर करताना कॅन्सरपेक्षा मोठा धोका कोणता आहे?
उत्तर: कॅन्सरच्या जोखमीपेक्षा मोठा धोका घरातील हवा प्रदूषण (Indoor Air Quality) आहे. गॅस स्टोव्हच्या ज्वलनातून नायट्रोजन डायऑक्साइड (NO2)आणि कार्बन मोनोऑक्साइड (CO) उत्सर्जित होतात, ज्यामुळे लहान मुलांमध्ये श्वसनाचे आजार आणि अस्थमा होण्याचा धोका वाढतो.
प्रश्न३: PAHs आणि HCAs हे भाकरीपेक्षा मांसामध्ये जास्त का आढळतात?
उत्तर: PAHs (पॉलीसायक्लिक ॲरोमॅटिक हायड्रोकार्बन्स) चरबी ज्योतीवर टपकल्याने आणि HCA (हेटेरोसायक्लिक अमाईन्स) मांसामधील प्रथिने उच्च तापमानाला प्रतिक्रिया दिल्यावर तयार होतात. भाकरीमध्ये चरबी आणि प्रथिनांचे प्रमाण कमी असल्याने, हे धोके नगण्य असतात.
प्रश्न४: भाकरी जास्त काळी (Charred) झाल्यास काय होते?
उत्तर: भाकरी किंवा कोणत्याही स्टार्च-आधारित पदार्थाला जास्त उच्च तापमानाला गडद तपकिरी किंवा काळे केल्यास ॲक्रिलामाईड (Acrylamide) नावाचे संभाव्य कर्करोगजन्य रसायन तयार होते. त्यामुळे भाकरी जळू न देणे आवश्यक आहे.
प्रश्न५: तवा (Tawa) आणि जाळी (Wire Mesh) वापरणे डायरेक्ट फ्लेमपेक्षा सुरक्षित का आहे?
उत्तर: तवा आणि जाळी भाकरी आणि थेट ज्योत यांच्यात अडथळा निर्माण करतात. यामुळे भाकरीचा थेट ज्योतीशी संपर्क टळतो आणि PAHs व ॲक्रिलामाईड निर्मितीची शक्यता कमी होते.
प्रश्न६: स्वयंपाक करताना एक्झॉस्ट फॅन (Exhaust Fan) वापरणे किती महत्त्वाचे आहे?
उत्तर: एक्झॉस्ट फॅन वापरणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. गॅस स्टोव्हमधून उत्सर्जित होणारे NO2 आणि बेन्झीनसारखे विषारी वायू बाहेर काढण्यासाठी ते आवश्यक आहे, ज्यामुळे घरातील हवा स्वच्छ राहते आणि अस्थमाचा धोका कमी होतो.
प्रश्न७: गॅस स्टोव्हमधून बेन्झीन (Benzene) उत्सर्जित होते का?
उत्तर: होय, संशोधन दर्शवते की गॅस स्टोव्ह, अगदी बंद असतानाही, बेन्झीन वायूची गळती करू शकतात आणि ज्वलनादरम्यान त्याचे प्रमाण वाढू शकते. बेन्झीन हे एक सिद्ध कर्करोगजन्य रसायन आहे.
प्रश्न८: थेट ज्योतीवर भाकरी भाजणे पूर्णपणे थांबवावे का?
उत्तर: जर तुम्ही योग्य वायुवीजन (Exhaust Fan) वापरत असाल आणि भाकरी फक्त फुगवण्यासाठी काही सेकंदांसाठीच ज्योतीवर ठेवत असाल, तर धोका कमी होतो. मात्र, तज्ज्ञ रोजच्या सवयीमध्ये डायरेक्ट फ्लेमचा वापर टाळण्याचा सल्ला देतात.
प्रश्न९: इलेक्ट्रिक स्टोव्ह वापरणे गॅस स्टोव्हपेक्षा अधिक सुरक्षित आहे का?
उत्तर: सार्वजनिक आरोग्याच्या दृष्टीने, होय. इलेक्ट्रिक स्टोव्ह NO2, CO, किंवा बेन्झीनसारखे ज्वलन-आधारित प्रदूषक उत्सर्जित करत नाहीत. यामुळे घरातील हवा गुणवत्ता लक्षणीयरीत्या सुधारते.
प्रश्न१०: भाकरी जास्त वेळ न भाजता ती मऊ आणि फुगलेली कशी बनवायची?
उत्तर: भाकरी तव्यावर पुरेशा प्रमाणात शिजवा आणि फुलवण्यासाठी जाळीचा वापर करा. तिला हलके तपकिरी डाग येईपर्यंत शिजवा, पण काळी होऊ देऊ नका. त्वरित काढून गरम डब्यात (Casserole) ठेवा.
#GasStoveSafety #SafeCooking #RotiCancerRisk #IndoorAirQuality #Bhakri #Phulka #KitchenSafety #AirPollution #HealthFacts #MahitiInMarathi
====================================================================================================
माहिती In मराठी:
आमच्यासोबत कनेक्ट व्हा!
🌸 आर्थिक माहिती आणि महत्त्वाच्या अपडेट्ससाठी आम्हाला फॉलो करा:
| प्लॅटफॉर्म | लिंक |
| 🌐 Website | https://www.mahitiinmarathi.in |
| 💬 WhatsApp Channel | https://whatsapp.com/channel/0029Val2tuCJuyAB49GXhp14 |
| https://www.facebook.com/mahitiinmarathi | |
| https://www.instagram.com/mahitiinm | |
| 🧵 Threads | https://www.threads.net/@mahitiinm |
| 📢 Telegram | https://t.me/+8748TkxWbp85YzVl |
| mahitiinm@gmail.com |
टॅग्स: #माहितीInमराठी #MahitiInMarathi #FollowUs #SocialMedia #MarathiNews #StayUpdated
