डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन: हरित क्रांतीचे जनक (Dr. M. S. Swaminathan)

डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन: हरित क्रांतीचे जनक – ७ ऑगस्ट – शाश्वत शेती दिन! आज डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन यांची जयंती. त्यांचे भारतातील हरित क्रांतीसाठीचे योगदान जाणून घ्या.

1. डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन कोण होते?

डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन हे एक भारतीय कृषीशास्त्रज्ञ होते जे भारताच्या अन्नसुरक्षेच्या युगपुरुष म्हणून ओळखले जातात. त्यांच्या अभ्यासामुळे आणि नवनवीन तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे भारतात हरित क्रांती घडून आली. त्यांचा उद्देश एकच – शेतकऱ्याचं जीवनमान सुधारावं आणि देश अन्नधान्य उत्पादनात स्वयंपूर्ण व्हावा.

2. त्यांचा जन्म आणि बालपण

त्यांचा जन्म ७ ऑगस्ट १९२५ रोजी केरळमधील कुमरकम या गावात झाला. लहानपणापासूनच त्यांना विज्ञानात रस होता. वडील वैद्यकीय व्यवसायात होते, पण त्यांचे अकाली निधन झाल्यावर बालक एम. एस. स्वामीनाथन यांना जीवनात लवकर जबाबदारी स्वीकारावी लागली.

3. शिक्षण आणि शास्त्रीय जडणघडण

स्वामीनाथन यांनी मदुराई कृषी महाविद्यालय, कोयंबतूर कृषी महाविद्यालय, आणि नंतर लंडन स्कूल ऑफ ट्रॉपिकल अॅग्रिकल्चर व केम्ब्रिज विद्यापीठात शिक्षण घेतले. त्यांनी वनस्पती जनुकशास्त्र (Plant Genetics) मध्ये विशेष प्रावीण्य मिळवले.

उदाहरण: जसं एखादा डॉक्टर शरीराची तपासणी करून औषधं देतो, तसंच स्वामीनाथन यांनी जमिनीची, पिकांची, हवामानाची तपासणी करून योग्य वाण तयार केले.

4. हरित क्रांती म्हणजे नेमकं काय?

हरित क्रांती म्हणजे १९६० च्या दशकात भारतात शेती उत्पादनात आलेली मोठी वाढ. यामध्ये गहू, तांदूळ यासारख्या पिकांचे उच्च उत्पादक वाण, रासायनिक खते, सिंचन व्यवस्था यांचा योग्य वापर करण्यात आला. डॉ. स्वामीनाथन यांनी गहू संशोधन आणि सुधारित वाणांचा प्रसार करून लाखो शेतकऱ्यांचे जीवन बदलले.

5. भारतातील हरित क्रांतीचं नेतृत्व

त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली भारताने भुकेपासून मुक्ती मिळवली. १९६० पूर्वी भारत धान्य आयात करायचा. पण स्वामीनाथन यांच्या संशोधनामुळे आणि शेतीतील वैज्ञानिक दृष्टिकोनामुळे, आज भारत जगातील प्रमुख अन्नधान्य निर्यातदार देशांपैकी एक आहे.

6. स्वामीनाथन यांची शाश्वत शेतीसाठी भूमिका

त्यांनी केवळ उत्पादन वाढवणं नव्हे, तर शाश्वतता, जैवविविधता आणि पर्यावरण रक्षण यावरही भर दिला. त्यांच्या मते, “अन्न उत्पादन आणि पर्यावरण रक्षण यांचा समतोल राखणं हेच खरी शेती आहे.”

7. ‘एम. एस. स्वामीनाथन रिसर्च फाउंडेशन’

१९८८ मध्ये त्यांनी M.S. Swaminathan Research Foundation (MSSRF) ची स्थापना केली. ही संस्था ग्रामीण भारतात तंत्रज्ञान, महिला सबलीकरण, पर्यावरणीय संवर्धन यासाठी काम करते. भारतातील शेतीसंबंधी धोरणांच्या शास्त्रीय मुळांमध्ये त्यांचे फाउंडेशन मोलाचे कार्य करते.

8. स्वामीनाथन आयोग आणि त्याचे महत्त्व

२००४ मध्ये भारत सरकारने स्वामीनाथन आयोगाची स्थापना केली. या आयोगाने शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ, जमिनीचे हक्क, खत व पाणी धोरण, मूल्यनिर्धारण यांसारख्या महत्त्वाच्या गोष्टींसाठी शिफारसी केल्या.

यातील सर्वात प्रसिद्ध शिफारस म्हणजे – किमान समर्थन मूल्य (MSP) हा उत्पादन खर्चाचा दीडपट असावा.

9. सामाजिक विचार आणि ग्रामीण विकास

स्वामीनाथन यांचे लक्ष केवळ प्रयोगशाळांपुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी ग्रामीण भागात विज्ञान पोहोचवण्यावर भर दिला. ते म्हणायचे – “ज्ञान शेतकऱ्यांच्या शेतात पोहोचलं पाहिजे, तिथेच त्याचा उपयोग होतो.”

10. जागतिक स्तरावरील योगदान

त्यांनी FAO, UNESCO, World Food Prize Foundation यांसारख्या जागतिक संस्थांमध्ये योगदान दिलं. त्यांना जागतिक कृषी धोरणांसाठी सल्लागार म्हणूनही गौरवण्यात आलं. ‘World Food Prize’ हा प्रतिष्ठेचा पुरस्कार त्यांनी मिळवला.

11. सन्मान आणि पुरस्कार

डॉ. स्वामीनाथन यांना मिळालेले काही महत्त्वाचे पुरस्कार:

• पद्मश्री (1967)
• पद्मभूषण (1972)
• पद्मविभूषण (1989)
• World Food Prize (1987)
• मरणोत्तर भारतरत्न पुरस्कार (2024)

12. शेती, विज्ञान आणि मानवतेचा संगम

त्यांचे कार्य म्हणजे शेती + विज्ञान + मानवी मूल्यं यांचा संगम. त्यांनी विज्ञानाला मानवी गरजांसाठी वापरलं. त्यांच्या दृष्टिकोनामुळे आज कृषी हे केवळ उदरनिर्वाहाचं नव्हे, तर सन्मानाचं साधन बनलं आहे.

13. शाश्वत शेती दिन का साजरा केला जातो?

डॉ. स्वामीनाथन यांच्या जन्मदिनी, म्हणजे ७ ऑगस्ट रोजी भारतात ‘शाश्वत शेती दिन’ साजरा केला जातो. यामागचं उद्दिष्ट म्हणजे – पर्यावरण स्नेही आणि शाश्वत शेतीचा प्रसार करणे. आणि डॉ. स्वामीनाथन यांनी शेतीसाठी केलेल्या कार्यचा सन्मान करणे.

14. शेतकऱ्यांसाठी प्रेरणादायी विचार

डॉ. स्वामीनाथन यांचे काही प्रेरणादायी विचार:

“शेती ही केवळ उत्पादन नव्हे, ती जीवनशैली आहे.”

“ज्ञान हे शेतीसाठी खतासारखं आहे – जितकं वापराल, तितकं फळ देईल.”

“शेतकरी समृद्ध झाला, तर देश समृद्ध होईल.”

15. उपसंहार: भारताचा ‘कृषीमित्र’

डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन यांनी फक्त शेती सुधारली नाही, तर शेतकऱ्यांच्या जीवनात नवचैतन्य आणलं. त्यांचा वारसा आजही जिवंत आहे – शेतात, शास्त्रात, आणि शाश्वत शेतीच्या प्रत्येक चर्चेत. त्यांच्या कार्यामुळे त्यांचा जन्मदिवस आता प्रत्येक शेतकऱ्याचा अभिमानाचा दिवस बनलाय.