भारतीय कृषी शिक्षण: हरितक्रांतीच्या विचारसरणीत अडकलेले?
भारतीय कृषी शिक्षण आजही हरितक्रांतीच्या जुनाट चौकटीत अडकले आहे. देशातील कृषी क्षेत्राला नव्या काळाच्या गरजेनुसार विकसित करण्याची अत्यंत आवश्यकता आहे. मात्र, पारंपरिक शिक्षणपद्धती आणि जुन्या अभ्यासक्रमामुळे ही प्रगती खुंटलेली आहे. आधुनिक काळातील हवामान बदल, जागतिक बाजारपेठेतील स्पर्धा, आणि नाविन्यपूर्ण कृषी तंत्रज्ञानाच्या युगात जुनाट संकल्पनांनी टिकून राहणे अवघड झाले आहे.
भारतीय कृषी शिक्षणाची सद्यस्थिती
हरितक्रांतीने भारताला अन्नसुरक्षा दिली, यामध्ये काही शंका नाही. मात्र, आजही कृषी शिक्षण हे त्याच विचारसरणीभोवती फिरत आहे. पारंपरिक तंत्रज्ञान, रासायनिक खतांवर अवलंबून राहणे, आणि पारंपरिक पीक पद्धती यावरच भर दिला जातो. डिजिटल शेती, डेटा-ड्रिव्हन कृषी, आणि सेंद्रिय शेती यासारख्या नव्या संकल्पनांवर अद्यापही पुरेसा भर नाही.
ICAR च्या सुधारणांचा एक नवा दृष्टीकोन
भारतीय कृषी संशोधन परिषद (ICAR) या परिस्थितीत सकारात्मक बदल घडवण्यासाठी महत्त्वाकांक्षी सुधारणा सुचवत आहे. नव्या अभ्यासक्रमात पुढील गोष्टींचा समावेश केला जात आहे:
✅ कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) व संगणकीय तंत्रज्ञान: हवामान अंदाज, कीड नियंत्रण, आणि शेतकरी अनुकूल सल्ला देण्यासाठी डेटा विश्लेषणाचा वापर.
✅ हवामान तंत्रज्ञान: हवामान बदलांचा अभ्यास आणि त्यानुसार पीक व्यवस्थापन.
✅ जागतिक बाजारपेठेतील स्पर्धात्मकता: भारतीय शेतमाल जागतिक स्तरावर कसा यशस्वी होईल याचा सखोल अभ्यास.
✅ नाविन्यपूर्ण कृषी तंत्रज्ञान: ड्रोन, सेन्सर्स, स्मार्ट इरिगेशन यासारख्या अत्याधुनिक तंत्रज्ञानांचा समावेश.
परंपरेत अडकलेल्या शिक्षणाचे तोटे
➡ अद्ययावत ज्ञानाचा अभाव: कृषी विद्यार्थ्यांना नवीन तंत्रज्ञानाची पूर्ण माहिती दिली जात नाही.
➡ सेंद्रिय शेतीकडे दुर्लक्ष: पारंपरिक शिक्षण अजूनही रासायनिक शेतीवर भर देत आहे.
➡ कृषी व्यवसाय व व्यवस्थापन कौशल्यांचा अभाव: आधुनिक कृषी उद्योजकतेला चालना देणारे शिक्षण कमी आहे.
नवे कृषी शिक्षण कसे असावे?
✅ प्रयोगशील आणि व्यावहारिक शिक्षण: केवळ पुस्तकांपुरते मर्यादित न ठेवता प्रत्यक्ष शेतात प्रयोग करण्याची संधी.
✅ तंत्रज्ञानाधारित प्रशिक्षण: डिजिटल शेती, e-मार्केटिंग, आणि शेतीतील स्टार्टअप्स याविषयी शिकवले जावे.
✅ व्यावसायिकता आणि उद्योजकता: कृषी क्षेत्रात स्वतःचा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी योग्य मार्गदर्शन.
निष्कर्ष
भारतीय कृषी शिक्षणात आमूलाग्र बदल करणे काळाची गरज आहे. पारंपरिक चौकटीत अडकून न राहता आधुनिक तंत्रज्ञानाचा आणि जागतिक बाजारपेठेचा अभ्यास होणे गरजेचे आहे. ICAR च्या सुधारणा जर प्रभावीपणे लागू झाल्या, तर भारतीय कृषी शिक्षण अधिक नाविन्यपूर्ण व व्यावसायिक होईल आणि शेतकऱ्यांना आधुनिक शेतीच्या संधी खुल्या होतील.
