पाणी, मातीची उत्पादकता वाढविणारी ‘पाच स्तरीय शेती’

शेती म्हणजे काय?

आपल्याला शेती म्हणजे काय, असे विचारल्यास विविध उत्तरं मिळतात. काही लोक शेतीला परंपरागत पिकांच्या लागवडीशी जोडतात, तर काही लोक ते निसर्गावर आधारित असलेली प्रक्रिया मानतात. मात्र, अंकोली (जि. सोलापूर) येथील कृषी अभियंते आणि पर्यावरण अभ्यासक अरुण देशपांडे यांच्या मते, शेती ही एक आधुनिक विज्ञान आहे. त्यांचे म्हणणे आहे की, “ॲग्रिकल्चर म्हणजे कल्चर्ड फोटोसिंथेसिस.” याचा अर्थ, शेती म्हणजे सूर्यप्रकाशाची उर्जा अन्नामध्ये रूपांतर करण्याची मानवी यंत्रणा होय.

शेतीची आधुनिक परिभाषा

सामान्यतः शेतीला क्षेत्रफळात मोजले जाते. परंतु, अरुण देशपांडे यांचे मत वेगळे आहे. ते म्हणतात, “शेतीचे क्षेत्रफळ मोजताना केवळ लांबी आणि रुंदीच नव्हे, तर उंचीही विचारात घ्या.” यासाठी ‘लीफ एरिया इंडेक्स’ (LAI) प्रमाणाचे महत्त्व आहे. एका चौरस फुटात किती हिरवी, प्रकाश संश्लेषण करणारी पाने आहेत, हे मोजणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

पाच स्तरीय शेतीची संकल्पना

पाच स्तरीय शेती म्हणजे एकाच शेतात विविध पिके एकाच वेळी पिकवली जातात, यामुळे माती आणि पाण्याची उत्पादकता वाढवली जाते. पाच स्तरांमध्ये प्रत्येक पिकासाठी योग्य जागा आणि संरक्षण यांचा विचार केला जातो.

आधुनिक तंत्रज्ञानाची भूमिका

संपूर्ण प्रक्रिया मध्ये आधुनिक उपकरणांचा वापर आणि पिकशास्त्राची ज्ञान महत्त्वाची भूमिका बजावते.

पाच स्तरीय शेतीचे फायदे

पाणी आणि मातीची उत्पादकता वाढवणे

पाच स्तरीय शेतीत पाणी आणि मातीचा पूर्णपणे वापर होतो, ज्यामुळे त्यांची उत्पादकता अनेक पटींनी वाढते.

सूर्यमालेचा संपूर्ण वापर

या पद्धतीने सूर्यमालेचा पूर्ण वापर करून अधिक उत्पादन मिळवता येते.

मध्य प्रदेशातील कायम दुष्काळग्रस्त अशा सागर (बुंदेलखंड) जिल्ह्यातील आकाश चौरसिया हा युवक पाचस्तरीय (पाच मजल्यांची) शेती करतो. त्यासाठी या अभ्यासू शेतकऱ्याने वनस्पती आणि पीकशास्त्राची आधुनिक तंत्रज्ञानाशी सांगड घातली आहे. प्रयोगातून पाच स्तरामध्ये पिके घेण्याचे प्रारूप उभे केले आहे. त्यातून गेल्या दहा बारा वर्षांपासून सातत्याने पारंपरिक शेतीच्या तुलनेत पाच ते सहा पट अधिक उत्पादकताही मिळवतो. बरे, यातून त्या क्षेत्रावर पडणाऱ्या सूर्यप्रकाशाचा सर्वाधिक वापर करत केवळ मातीचीच उत्पादकता वाढते असे नाही, तर पाण्याचीही उत्पादकता वाढते. यातून एकरी पंधरा लाखांपर्यंत उत्पन्न घेत असल्याचा दावाही त्यांनी केला आहे. भारतातील वेगवेगळ्या राज्यांमध्ये काही शेतकरी या प्रकारे शेती करू लागले आहे.

शेतकऱ्यांचे अनुभव

महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांनीही या तंत्राची अंमलबजावणी केली आहे. सुभाष पाळेकर यांचा मार्गदर्शनाने शेतकऱ्यांनी यशस्वीपणे पाच स्तरीय शेती सुरू केली आहे.

या बहुस्तरीय शेती पद्धतीचे फायदे

यात पाण्याच्या थेंब न् थेंबाचा पुरेपूर वापर होतो. पाण्याच्या उत्पादकतेत चार पटीपेक्षा ही अधिक वाढ होते. जमिनीच्या उत्पादकतेतही अनेक पटींनी वाढ होते. जमीन पूर्ण झाकली गेल्याने जमिनीतल्या पाण्याचे बाष्पीभवन शून्यावर येते. जमीन पूर्ण झाकल्याने गवत उगवत नाही, त्यामुळे गवत काढण्याचा खर्च नाही. गवताचे कायमस्वरूपी उच्चाटन होते. सूक्ष्म वातावरणामुळे कीड व बुरशी यांचे प्रमाण कमी राहते. मित्रकीटक व पक्षी पीक संरक्षणात मोलाची भूमिका बजावतात. या खर्चात बचत होते. पहिल्या तीन आठवड्यांतच उत्पन्नाला सुरुवातही होते. सीमेवरील वृक्षामुळे ते दीर्घकाळ सुरूच राहते. ही शेती पद्धती विनामशागत किंवा वर्षातून एकदा मशागत करूनही राबवता येते. त्यामुळे खर्चात बचत होते.

हरितगृह वायू परिणाम साधल्याने पिकाची सुदृढता उत्तम राहते. कमीत कमी मनुष्यबळ लागते. उत्पादन खर्चही सर्व पिकांमध्ये विभागून गेल्यामुळे नफ्याचे प्रमाण वाढते. निती आयोगाने मान्य केलेला उपक्रम असून, विविध शासकीय अनुदानास ही शेती पद्धती पात्र आहे.

लक्ष देण्याच्या बाबी

पालेभाजी लावण्याचा कालावधी फेब्रुवारी. त्यापूर्वी जमिनीची मशागत करणे, वाफे करणे, वाफ्यांच्या बाजूला रस्ता ठेवणे तसेच बांबू आणि तारांचा मंडप उभा करणे या बाबी पूर्ण करायच्या असतात. ऊन सावलीचे गणित करून पिकांची निवड करणे. माती परीक्षण करून खतांचे नियोजन. सर्व लागवडी पूर्वीच वर्षभराचा विचार करूनच खताचे नियोजन करणे. विविध पिकांचे पर्याय अभ्यासणे. या प्रगतिशील शेतकऱ्याने यात लावण्यायोग्य पिकांचे सुमारे ३६ वेगवेगळे पर्याय तयार केलेले आहेत.

अशी केली जाते पाच स्तरीय शेती.. या प्रकारची शेती कितीही आकारात करता येत असली तरी कमीत कमी अडीच एकर हे प्रारूप आदर्श मानले जाते. त्यापेक्षा जास्त क्षेत्र असल्यास त्याची विभागणी अडीच एकराप्रमाणे दोन ते चार प्लॉट अशी करावी. झाडांनी वेढलेली शेती असेल तर खूपच उत्तम. पण तशी नसल्यास शेताच्या चारही सीमेवर (पूर्ण लांबी-रुंदी) तीन रांगांमध्ये मोठ्या वृक्षाप्रमाणे वाढणारी फळ किंवा चारा देणारी झाडे लावावीत. ही लागवड सीमेपासून ४ ते ५ फूट आत असावी. दोन रांगांमध्ये चार फूट तर दोन झाडांमध्ये दहा फूट अंतर असावे. बाहेरील रांगेत सर्वांत उंच झाडे असावीत. सुरुवाती मोकळी सोडलेली जागा अधिक वाटत असली, तरी त्यामुळे पुढे मोकळ्या हवेबरोबरच उपयुक्त अशा पक्षी, मित्र कीटक यांची संख्या व जैवविविधता वाढत जाते. ही उंच वाढणारी झाडे शेतीच्या आतमध्ये सूक्ष्म शेतीयोग्य वातावरण (मायक्रोक्लायमेटिक झोन) तयार करतात व पुढेही टिकविण्याचे काम करतात.

या झाडांमुळे तापमान नियंत्रणाबरोबरच वाहते उष्ण वाऱ्यावावदळाचा, पावसाची तीव्रता रोखली जाते. त्यांचे पिकांवरील नकारात्मक परिणाम कमी होण्यास मदत होते. सीमेवरील ही झाडे पूर्ण वाढण्यासाठी व चांगल्या संख्येने फळे मिळण्यासाठी तीन ते चार वर्षे लागतात. अनेक शेतकरी झाडांच्या सावलीमुळे उत्पादकतेतील घटविषयी चिंता व्यक्त करतात. मात्र या घटीचे प्रमाण दहा टक्के इतकेच राहत असल्याचे अनुभवाने सांगतात. झाडांच्या या तीन रांगांनंतर दोन फूट रुंद व दोन फूट खोल अशी नाली चारही बाजूंनी खोदावी. म्हणजे त्यात पावसाचे व शेती सिंचनातील जादा पाणी निचऱ्याने जमा होते. आपल्या शेतातील सुपीक माती अडकून राहते. हे पाणी झाडांसाठी फायद्याचे तर ठरतेच, पण सावकाशपणे जमिनीत मुरून भूजलात वाढ होते. या सर्व झाडांचा व शेतातील सर्व काडी कचरा टाकण्यासाठीही त्याचा वापर करता येतो. त्यातून भरपूर कंपोस्ट खत मिळते.

आंतरपीक पद्धतीवर द्या भर

आता मध्ये उपलब्ध जागेमध्ये बांबू आणि तारांच्या साह्याने सात फूट उंचीचा मंडप तयार करावा. माणसाला शेतात सहज वावरता येईल इतक्या उंचीवर असलेल्या या तारांच्या जाळ्यावर गवत, भाताची तूस, पाचट, नारळाच्या झावळ्या यांचे तुरळक आच्छादन करावे. हे आच्छादन ५० टक्के ऊन अडवले जाऊन, ५० टक्के ऊन जमिनीपर्यंत पोहोचेल अशाप्रकारे पसरावे. या अर्धवट झाकलेल्या जमिनीत आले व हळद अशी पिके लावली जातात. साधारणपणे पंधरा दिवसांनी कोंब येऊन अडीच ते तीन महिन्यामध्ये जमीन पूर्ण झाकून जाते. हाच झाला आपला दुसरास्तर. पहिल्या स्तरासाठी या पिकामध्ये राहिलेल्या मोकळ्या जागेत पालेभाजीची बी पेरावे. म्हणजे पालेभाजी पाच-सहा दिवसांतच उगवून वीस पंचवीस दिवसांतच ती जमीन झाकून टाकते. यामुळे पाण्याचे बाष्पीभवन रोखले जाते. तणांचे प्रमाण कमी राहते. खुरपणीच्या खर्चात बचत होते.

या पिकांच्या वाढीचा वेग वेगवेगळा असल्यामुळे त्यांची मुळांची जमिनीतील खोलीही वेगवेगळी असते. त्यामुळे त्यात अन्नद्रव्ये व पाणी या बाबत फारशी स्पर्धा होत नाही. तीस – पस्तीस दिवसांत पालेभाजी काढून उत्पादन हाती येते. पालेभाजी उपटून काढण्याच्या प्रक्रियेत मातीचा तीन चार इंचाचा थर मोकळा भुसभुशीत होतो. परिणामी, जमिनीत हवा खेळती राहून आले व हळदीच्या मुळांना मुबलक प्राणवायूचा पुरवठा होतो. पालेभाजी काढून झाल्यावर तिसरा स्तर म्हणून बांबूच्या बाजूला वेलवर्गीय भाज्यांची लागवड होते. बांबू व वरील तारांच्या जाळ्यावर वाढणारे वेल पसरून दिले जातात.

याच वेळी चौथा स्तर म्हणून नर्सरीत वाढवलेली दोन महिने वयाची तीन ते चार फूट उंचीची पपईची रोपे वेलापासून दूर आणि एकमेकांमध्ये बारा ते अठरा फुटांचे अंतर ठेवून लावली जातात. या चौथ्या स्तरासाठी पपईसारखेच अन्य पर्यायही आहेत. पपईची एकरी २०० ते २५० झाडे बसतात. पपईच्या झाडांची उंची तारांच्या जाळीच्या वर गेली की फलधारणा होऊ लागते. शेवटची आणखी एक लागवड बांबूच्या रेषेत तीन ते चार फूट उंचीवर बांबूला तार आडवी बांधून त्यावर वेल सोडली जाते. या वेलांना अत्यल्प ऊन पुरते. या तारा व वेल बांबूच्या रेषेत असल्याने शेतात फिरण्यास अडथळा येत नाही. पाच स्तरातील विविध झाडांच्या मुळांची जमिनीखालील खोली पुढील प्रमाणे…

पालेभाजी – २ इंच, आले /हळद – २ ते ६ इंच, वेल – ९ इंच, पपई – दोन ते अडीच फूट. पूर्ण शेताला अति साध्या कापडाचे (विशेषतः जुन्या साड्यांचे) सहा ते सात फूट उंचीचे कुंपण करावे. या कुंपणामुळे होणारे फायदे पुढील प्रमाणे… विविध जनावरांपासून पिकांचे संरक्षण होते. शेजारच्या शेतातून व दुरूनही शेतात येणारे शत्रू किडीला या साडीच्या कुंपणामुळे अटकाव होतो. हे कीटक सामान्यतः जमिनीपासून सात ते आठ फूट उंचीपर्यंतच उडू शकतात. वाऱ्यासोबत उडून येणाऱ्या गवताच्या बियाण्यालाही या कुंपणामुळे अटकाव होतो.