पंचकन्या: पौराणिक कथा आणि शेतीप्रधानतेचा संगम

हिंदू धर्मग्रंथांमध्ये पाच पवित्र स्त्रियांबद्दल उल्लेख आहे, ज्या “पंचकन्या” म्हणून ओळखल्या जातात. या स्त्रियांच्या स्मरणाने महापातकांनाही नाश होतो, असा विश्वास आहे. त्या पाच स्त्रिया म्हणजे अहल्या, द्रौपदी, सीता, तारा, आणि मंदोदरी. एक विशिष्ट श्लोक त्यांच्या महत्त्वाचा आवर्जून उल्लेख करतो:

“अहल्या द्रौपदी सीता तारा मंदोदरी तथा।

पंचकन्याः स्मरेन्नित्यं महापातकनाशिनीः॥”

या स्त्रिया विवाहित असूनही त्यांना “कन्या” असे संबोधले जाते. या श्लोकाचा उगम अज्ञात असला तरी त्यातील प्रतिकं आधुनिक काळातही महत्त्वाची ठरतात, विशेषतः शेतीप्रधान संस्कृतीत.

अहल्या: नांगराची उत्पत्ती आणि शेतीचे आरंभिक तंत्र

अहल्या हिला ब्रह्मदेवाची मानसकन्या आणि ऋषी गौतमाची पत्नी मानले जाते. “अहल्या” शब्दाचा अर्थ आहे “नांगरलेली जमीन”. इतिहासकारांच्या मते, अहल्या विदेह गणराज्याची राणी होती. प्राचीन काळी तीने स्फ्य नावाच्या यंत्राने जमिनीची नांगरणी केली. स्फ्य म्हणजे खुरप्यासारखे प्राचीन शेतीचे उपकरण.

अहल्याच्या गोष्टीतून संदेश: जमिनीच्या योग्य नांगरणीमुळे शेतीसाठी उपयुक्त भूमी निर्माण होऊ शकते, असे दाखवले जाते. ही कथा शेतीच्या महत्त्वाला अधोरेखित करते.

सीता: नांगरलेली भूमी आणि सुपीकतेचा अर्थ

सीता राजा जनकाला नांगरताना मिळाली. सीता म्हणजे नांगरलेली जमीन, जिच्या रेषा सुपीकतेचे प्रतीक आहेत. वाल्मीकींनी “सीता” शब्दाचा वापर सुपीक जमिनीचा संदर्भ देण्यासाठी केला आहे.

सीता आणि शेतीचे प्रतीक: राजा रामाच्या काळातील जंगली भूमी सुपीक करण्याचे प्रतीक म्हणजे सीता. तिचा अपहरण म्हणजे जमीन बळकावण्याचे प्राचीन रूप.

तारा: नदीकाठची सुपीकता

तारा हिचा अर्थ नदीकाठची उघडी जमीन किंवा भरती-ओहोटीमुळे तयार झालेली सुपीक भूमी आहे. ती सुग्रीवाची पत्नी होती आणि वालीने तिची मालकी बळकावली होती. रामाने वालीचा पराभव करून ती सुग्रीवाला परत दिली.

ताराचे महत्त्व: नदीकाठची जमीन शेतीसाठी उपयुक्त असते. यामुळे ही कथा शेतीतील जलसंपत्तीच्या व्यवस्थापनाचे महत्त्व सांगते.

मंदोदरी: कमी उत्पादनक्षम पण कसदार जमीन

मंदोदरीचा अर्थ “मंद + उदरी” म्हणजे विलंबाने पिके देणारी, पण कसदार जमीन. मंदोदरी ही लंकेतील भूमीचे प्रतीक मानली जाते. रावणाने ती जमीन उपजाऊ बनवून लंकेला सोन्याच्या विटांनी सुशोभित केले.

मंदोदरीचा संदेश: कमी उत्पादनक्षम जमिनीलाही योग्य व्यवस्थापनाने कसदार करता येते, असे दाखवले आहे.

द्रौपदी: जमीन आणि सामूहिक शेतीचा प्रतीक

द्रौपदी म्हणजे याज्ञसेनी, कृष्णा (काळी माती), आणि धनंजया (समृद्ध जमीन). ती पाच पतींमध्ये विभाजित जमिनीचा विरोध करणारी आहे. तिने शेतीचे तुकडीकरण थांबवून सामूहिक शेतीचे महत्त्व अधोरेखित केले.

द्रौपदीचा संदेश: एकात्मिक शेती आणि जमिनीचे व्यवस्थापन जमिनीच्या दीर्घकालीन उपयोगासाठी महत्त्वाचे आहे.

कुंती: भूमी आणि समता

कुंती म्हणजे पृथा, म्हणजे पृथ्वीची कन्या. ती जमिनीच्या तुकडीकरणाच्या विरोधी होती. तिने जमिनीची समान वाटणी सुचवली, ज्यामुळे सर्वांना त्याचा लाभ मिळावा.

कुंतीचा संदेश: शेतीतील समतोल आणि सर्वांसाठी संसाधनांचा योग्य वापर यावर तिचा भर आहे.

पंचकन्या आणि आधुनिक शेतीचा धडा

या पंचकन्यांच्या कथा शेतीच्या तत्त्वज्ञानाशी जोडलेल्या आहेत. प्रत्येक कथा जमिनीचा योग्य उपयोग, व्यवस्थापन, आणि सुपीकतेचा संदेश देते. आजच्या आधुनिक शेतीतही या कथा प्रेरणा देऊ शकतात:

नांगरणीचे महत्त्व – अहील्याच्या कथेतून.

सुपीक जमीन टिकवणे – सीतेच्या जीवनातून.

जलसंपत्तीचे व्यवस्थापन – ताराकडून.

कमी उत्पादनक्षम जमिनीत सुधारणा – मंदोदरीकडून.

सामूहिक शेतीची गरज – द्रौपदीच्या शिकवणीतून.

निष्कर्ष

पंचकन्या या केवळ पौराणिक स्त्रिया नसून त्या शेतीच्या विविध पैलूंच्या प्रतीकात्मक कथा आहेत. त्यांचे स्मरण हे शेतीशी, निसर्गाशी आणि भूमीच्या आदराशी जोडलेले आहे. आधुनिक काळात, शेतीत नावीन्य आणण्यासाठी त्यांच्या शिकवणींचा उपयोग केला जाऊ शकतो.शेतीची प्रगती हीच त्यांना खरी आदरांजली ठरेल.
(लेखक तत्त्वज्ञानाचे निवृत्त प्राध्यापक आणि व्यावसायिक तत्त्ववेत्ते आहेत.)