एक्वापोनिक्स शेती आधुनिक शेतीची एक भाग

काही प्रदेशामध्ये पावसावर अवलंबून ‘एक पीक’ पद्धतीने शेती केली जाते, तेथे “ॲक्वापाॅनिक्स”चा उपयोग करून कमी खर्चामध्ये जास्त उत्पन मिळवता येऊ शकते. त्याचबरोबर, ‘शहरी शेती’मध्ये, जेथे कमी जागेमध्ये किवा गच्चीवर पिके घेतली जातात तेथेही “ॲक्वापाॅनिक्स”चा चांगला उपयोग होऊ शकतो.

ॲक्वापाॅनिक्स” म्हणजे हायड्रोपाॅनिक्स (माती-रहित शेती) आणि मत्स्यशेती ह्याचे एकत्रीकरण. सोप्या शब्दात भाजीपाला आणि मासे ह्याचे एकत्रित संगोपन असेही म्हणता येईल. ॲक्वापाॅनिक्समध्ये झाडे आणि मासे ह्यांच्या एकमेकांना पूरक अश्या रचनेतून शाश्वत पद्धतीने शेती करणे शक्य होते. ही शेतीची संकल्पना तशी जुनी असून व्यावसायिक शेतीमध्ये ह्याचे प्रयोग मोठ्या प्रमाणावर संपूर्ण जगामध्ये होत आले आहेत. “ॲक्वापाॅनिक्स”मध्ये अन्नद्रव्यांच्या नैसर्गिक ‘चक्राचा’ वापर करून झाडांच्या वाढीसाठी आवश्यक सर्व घटक पुरवता येतात. तसेच पाण्याचाही ९०% पर्यंत पुनर्वापर केला जातो. त्यामुळे कमी जागेत आणि कमीतकमी संसाधनांचा उपयोग करून शेतीतून जास्त उत्पन्न आणि नफा मिळवता येतो.

ॲक्वापाॅनिक्सचे फायदे

• वातावरण बदलाचा कमी परिणाम होत असल्याने वर्षभर उत्पादन.

• शहरी आणि ग्रामीण दोन्ही भागांसाठी उपयुक्त.

• झाडांच्या आणि माशांच्या वाढीसाठी जास्त पोषक वातावरण मिळाल्याने कमी जागेत जास्त उत्पादन.

• शाश्वत आणि सेद्रिय पद्धतीचा वापर केल्याने पर्यावरणपूरक शेती.

• पाणी आणि अन्नद्रव्याचा पुनर्वापर केल्याने कमी खर्च.

 ऍक्वापोनिक्स शेतीच्या मर्यादा

• यासाठी अनुकूल तापमान (17–34℃) असणे आवश्यक आहे.

• सुरुवातीची किंमत, तसेच माती उत्पादन इतर पद्धती किंवा हायड्रोपोनिक्सच्या तुलनेत महाग आहे.

• यासाठी मासे, जीवाणू आणि वनस्पती यांचे ज्ञान असणे आवश्यक आहे.

• तसेच, या शेती पद्धतीचा अवलंब करताना एखाद्या लहानशा चुकीने किंवा अपघाताने संपूर्ण यंत्रणा नष्ट होऊ शकते.

मस्त्य पालन आणि भाजीपाला शेती संयुक्तपणे

अ‍ॅक्वापॉनिक्स तंत्रज्ञानामध्ये, मासे आणि भाज्यांची एकात्मिक पद्धतीने लागवड केली जाते. माशांपासून निर्माण होणाऱ्या कचर्‍यापासून शेतीसाठी खत उपलब्ध होईल व्यवस्था केली जाते. अ‍ॅक्वापॉनिक्स साठी पॉलिहाऊस असणं आवश्यक आहे. त्याखेरीज दोन मोठ्या गोलाकार टाक्या आवश्यक असतात ज्यामध्ये मत्स्यपालन केलं जातं. प्रत्येक टाकीचे पाणी बाहेर येत राहते आणि दुसर्‍या टँकमध्ये जाते जिथे शुद्ध पाणी पाईपमध्ये जाते आणि नंतर माशांचे पाणी पाईपमधून जाते. यानंतर माशांचे पाणी भाजीपाला रोपांना मिळते. भाजीच्या रोपांचीमुळे त्या पाण्यातून आवश्यक पोषणतत्वे घेतात, त्यानंतर पाणी परत माशांच्या टाकीवर येते.

शासनाकडून अनुदान

भारतातील केंद्र आणि राज्य सरकार हायड्रोपोनिक्समध्ये गुंतवणूक करण्यास इच्छुक असलेल्या शेतकऱ्यांसाठी भांडवली खर्चावर सबसिडी देते. अनुदान राज्यानुसार बदलते. अलीकडेच महाराष्ट्र शासनाने पशुखाद्य वाढवण्यासाठी हायड्रोपोनिक्सचा अवलंब करण्यासाठी शेतकऱ्यांना ५०% अनुदान दिले आहे.

त्याचप्रमाणे, राष्ट्रीय फलोत्पादन मंडळाकडून (NHB) प्रत्येक राज्यासाठी स्वतंत्रपणे अनुदान उपलब्ध आहे. त्याच्या संबंधित राज्याचा तपशील मिळविण्यासाठी, शेतकऱ्याला NHB च्या वेबसाइटला भेट द्यावी लागेल आणि त्यांच्या राज्यात उपलब्ध असलेल्या सबसिडी आणि योजना शोधाव्या लागतील. त्यामुळे शेतकऱ्यांना त्याचा लाभ घेता येईल.

सिटी ग्रीन्स ही भारतातील एक मोठी हायड्रोपोनिक्स कंपनी आहे, जी शेतकऱ्यांना केंद्र सरकारकडून दिली जाणारी हायड्रोपोनिक्स सबसिडी योग्य व्यक्तीपर्यंत पोहोचवण्यास मदत करते. पॉलीहाऊसमध्ये सिमला मिरची, टोमॅटो किंवा काकडी यांसारखी फळे आणि भाजीपाला पिकविण्यास इच्छुक असलेल्या शेतकऱ्यांना हे अनुदान उपलब्ध आहे. या अनुदानाअंतर्गत सरकार शेतकऱ्याला खर्चाच्या ५०% रक्कम देते. या अनुदानासाठी बँकेचे कर्ज घेणे आवश्यक आहे आणि याशिवाय लागणाऱ्या कागदपत्रांची प्रक्रिया पूर्ण करण्यास देखील सिटी ग्रीन्स मदत करते.