अत्याधिक उन्हामुळे पिकांचे नुकसान: उपाययोजना आणि संरक्षणाचे प्रभावी मार्गदर्शन

भारतासारख्या उष्णकटिबंधीय हवामान असलेल्या देशात एप्रिल ते मे दरम्यान तापमान ४० अंश सेल्सिअसच्या पुढे जातं आणि याच काळात उन्हाळी पिके “हीट स्ट्रेस” चा मोठा फटका खातात. या स्थितीत फळफुलांची संख्या कमी होणे, फोटोसिंथेसिसमध्ये अडथळा, पाण्याचा अति वाष्पीभवन, एंजाइम्सचा अभाव, आणि मातीतील ऑक्सिजनची कमतरता यांसारखे गंभीर परिणाम दिसून येतात.

या लेखात आपण हीट स्ट्रेसमुळे पिकांवर होणारे परिणाम, त्याची लक्षणे ओळखण्याचे मार्ग, आणि संरक्षणासाठी अचूक व यशस्वी उपाय यांचा सविस्तर आढावा घेणार आहोत.

हीट स्ट्रेस म्हणजे काय?

हीट स्ट्रेस म्हणजे जेंव्हा तापमान ३८-४५ अंशांपेक्षा अधिक वेळ टिकते, आणि पिकांची नैसर्गिक वाढ-प्रक्रिया बिघडते. काही वेळा तापमान सहनशक्तीच्या पलीकडे गेल्यास, पिकांचे DNAही बदलतात.

हीट स्ट्रेसमुळे पिकांमध्ये कोणते बदल दिसून येतात?

• फुलोरे व फळधारणेत घट
• फोटोसिंथेसिस थांबणे
• झाडांची वाढ थांबणे
• जास्त पाणी बाष्पीभवन
• मातीतील उष्णता वाढणे
• मरणदायक हार्मोन्स वाढणे
• पर्णरचनेचा नाश
• रोगप्रतिकारशक्ती कमी होणे

दवांचा परिणाम कमी का होतो?

• पर्णरचना खराब झाल्यास दवांचा शोषण होणार नाही.
• सकाळी उन्हाचा तीव्र परिणाम झाल्यामुळे, झाडे स्टोमेटा बंद करतात आणि कोशिका आकुंचन पावतात, त्यामुळे दवा आत प्रवेश करत नाही.
• त्यामुळे संध्याकाळी ५ नंतरच फवारणी करावी.

हीट स्ट्रेसची लक्षणे कशी ओळखावीत?

• पानांचे टोक कोरडे होणे, पर्णभाग ठिपक्यांनी भरलेला असणे – हे टोकाचे नुकसान.
• पाने फक्त वाकलेली असून हिरवट असतील, तर पर्णरचना अजून जिवंत आहे.
• अशावेळी दवा काम करते, पण जास्त ताण असल्यास दवांचा उपयोग होणार नाही.

पाणी व्यवस्थापनाचे महत्त्व

• सपाटीवर पाणी द्या, स्प्रिंकलरमुळे वरच्या थरात आर्द्रता राहते पण मातीखालील तापमान वाढते.
• प्रत्येक 2-7 दिवसांनी पाणी द्या, जेव्हा मातीवर सूक्ष्म भेगा दिसू लागतात.
• सकाळी 4 ते 5 दरम्यान फक्त 10 मिनिटे स्प्रिंकलर चालू ठेवा, त्यामुळे पाने थोडी ओलसर होतात व ताजेपणा वाढतो.

मल्चिंगचा उपयोग आणि योग्य प्रकार

• जैविक मल्चिंग किंवा प्लास्टिक मल्चिंगवर माती घालणे.
• यामुळे उष्णतेपासून मातीची आर्द्रता टिकते, आणि रूट झोन थंड राहतो.
• सिल्वर-ब्लॅक मल्चिंग टाळा, कारण यामुळे प्रत्यावर्ती उष्णता वाढते आणि तळभाग जळतो.

छाया व्यवस्थापन

• शेडनेट किंवा पॉलीहाउसमध्ये हे शक्य, पण उघड्या शेतात कठीण.
• सुरुवातीपासून मका, ढैंचा, सनई, नेपियर घास यांची लागवड करा – उत्तर-दक्षिण दिशेने प्रत्येक 6-8 फुटांवर.
• यामुळे प्राकृतिक छाया तयार होते आणि उन्हाचा थेट परिणाम टाळता येतो.

रासायनिक दवांचा वापर केव्हा व कसा करावा?

• हीट स्ट्रेसच्या शेवटच्या टप्प्यात दवांचा उपयोग नुकसानदायक ठरू शकतो.
• शक्य असल्यास दवांचे अंतिम पर्याय म्हणून वापर करा, आणि बायो-स्टिम्युलंट्सवर भर द्या.
• स्प्रे करताना, सायंकाळी हवामान शांत झाल्यावर फवारणी करा.

खरपतवार व्यवस्थापनाचे शास्त्र

खरपतवार उपटू नका, फक्त कापून त्याचे अवशेष मातीवर पसरवा.

यामुळे:

• मातीवर थेट सूर्यप्रकाश येत नाही
• ह्यूमिडिटी योग्य पातळीवर राहते
• किडे मुख्य पिकाऐवजी खरपतवारावर जातात

सेंद्रिय पर्याय – नीम तेलाचा चमत्कार

• नीम तेल (10000 ppm) @ 2 मि.ली./लीटर पाण्यात मिसळून फवारणी करा.
• हे लहान रस चूस किड्यांपासून मोठ्या कीटकांपर्यंत प्रतिबंधक ठरते.
• मात्र याचा प्रभाव फक्त एका रात्रीपर्यंतच असतो, त्यामुळे 3-4 दिवस सतत वापर आवश्यक.

मायक्रोरायझा आणि बियाणांची तयारी

• बियाणे शोधन करताना मायक्रोरायझाचा वापर करावा, ज्यामुळे जड रूट नेटवर्क तयार होते.
• उष्णतेचा प्रतिकार करण्यासाठी, मायक्रोरायझाचा उपयोग पिकाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यातच करा.
• उन्हाळ्यात नंतर वापर केल्यास, फायदा कमी आणि वेळ निघून गेलेली असते.

सुपर टूल्स: ह्यूमिक, फुल्विक, अ‍ॅमिनो, जिब्रेलिक वगैरे

पिकांची स्थिती ओळखा आणि त्यावर आधारित स्टिम्युलंट वापरा:

• टप्पा १ (फक्त पानं लटकलेली) – ह्यूमिक ऍसिड @ 2-3 किलो/एकर
• टप्पा २ (पानांचे टोक कोरडे) – ह्यूमिक + फुल्विक + अ‍ॅमिनो ऍसिड
• टप्पा ३ (धब्बे व मध्यभागही खराब) – ह्यूमिक + सॅलिसिलिक ऍसिड स्प्रे

निष्कर्ष

अत्याधिक उन्हात पिकांचे नुकसान निश्चित असते, पण योग्य वेळी अचूक निरीक्षण, योग्य पाणी व पोषण नियोजन, आणि जैविक-रासायनिक संतुलन वापरले तर फसलेले पीकही टिकवता येऊ शकते. या मार्गांनी आपण “हीट स्ट्रेस”वर मात करत उच्च उत्पादन घेऊ शकतो.